«ΑΡΓΟΝΑΥΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ: Είναι Μύθος;»

Υποναύαρχος (Ο) Δημήτριος Γεωργαντάς ΠΝ, ε.α.

Ιωάννα – Θεοδοσία Γεωργαντά, Γεωλόγος

«Έστιν δε της μεν πράξεως ο μύθος η μίμησης … – Ο μύθος είναι μίμηση της πράξης …» Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.)

Η Αργοναυτική Εκστρατεία, αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους μύθους της ελληνικής αρχαιότητας, κατέχοντας την ίδια θέση με τα ομηρικά έπη και τους άθλους του Ηρακλή. Σκοπός της Αργοναυτικής Εκστρατείας ήταν να παραδοθεί το Χρυσόμαλλο Δέρας στον βασιλιά Πελία της Ιωλκού, από την Κολχίδα (Αία) της Μαύρης Θάλασσας. Στην παρούσα μελέτη περιγράφεται συνοπτικά και περιεκτικά ο γνήσιος μύθος της Αργοναυτικής Εκστρατείας και οι περιοχές αναφοράς του. Εξετάζονται οι πηγές και οι αρχαίου συγγραφείς, που ανέφεραν και κατέγραψαν για τον μύθο. Γίνεται προσπάθεια επιστημονικής τεκμηρίωσης του μύθου, σύμφωνα με την «γεωμυθολογία». Αναλύεται διεπιστημονικά ο μύθος της Αργοναυτικής Εκστρατείας, με σκοπό τον εντοπισμό γεωφυσικών, ιστορικών και αστρονομικών γεγονότων, που κρύβονται μέσα του. Πολλοί αρχαίοι συγγραφείς επεσήμαναν την εν δυνάμει ιστορική αξία του μύθου. Η καταστροφή της Τροίας αποδείχθηκε ότι ήταν πραγματική ιστορία, όταν ο Σλήμαν ανακάλυψε το 1870 τα ερείπιά της. Παρόμοια και η Αργοναυτική Εκστρατεία περιμένει τον δικό της «Σλήμαν», που θα τεκμηριώσει την πραγματική της ιστορία.

Εισαγωγή

Σκοπός της μελέτης είναι η εξέταση του μύθου της Αργοναυτικής Εκστρατείας, που αναφέρεται στις δραστηριότητες θεών, ημίθεων και στα φυσικά φαινόμενα, αν έχει πυρήνα αλήθειας. Η αντίθεση μύθου και πραγματικότητας που γίνεται, είναι λάθος. Γιατί στηρίζεται a priori στην αντίληψη ότι οι μύθοι είναι πλαστοί. Οι παραδοσιακοί μύθοι, όπως η Αργοναυτική Εκστρατεία,  είναι γνήσιοι, αφού εμπεριέχουν αληθινά γεγονότα γεωλογικού, ιστορικού και αστρονομικού νοήματος.

Ορισμένοι θεωρούν ότι η ιστορία του Ιάσονα – Αργοναυτών είναι μυθοπλασία των αρχαίων Ελλήνων. Η λέξη «μύθος» υποδήλωνε ιστορία ή αφήγηση, ετυμολογικά όμως σχετίζεται με τη λέξη «αλήθεια». Επίσης, έχει σχέση με το ρήμα «μυώ=διδάσκω», κυρίως για τα μυστήρια. Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν πολλοί συμβολισμοί και ερμηνείες στον μύθο. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι συμβολίζει τη βασιλική δύναμη, τη συγχώρεση των θεών, την παραγωγή χρυσού και τον πλούτο της Κολχίδος, καθώς και την αποίκηση των αρχαίων Ελλήνων.

Η Αργώ και το ταξίδι (1.225 π.Χ.), έδωσε ζωή στη φαντασία των ανθρώπων όλων των γενεών. Η Αργώ των Ελλήνων, διέσχισε τους αιώνες και τροφοδότησε διάφορες παραδόσεις. Ο μύθος είναι φανερό ότι απηχεί, πέραν των άλλων, κυρίως την κατάκτηση του Εύξεινου Πόντο από τους Έλληνες (Μικρογιαννάκης, 2001:6).

Μέσα από το έργο του Απολλώνιου του Ρόδιου, ο μύθος διαδόθηκε στη λατινική λογοτεχνία μέσω των συγγραφέων Οβίδιου, Λουκιανού, Σενέκα και Βαλέριου Φλάκκου. Ο μύθος γοήτευσε με τους χαρακτήρες, τα συμβάντα και κυρίως το ποντοπόρο ταξίδι της Αργώ. Πολλοί ταλαντούχοι δημιουργοί πήραν κατά καιρούς στα χέρια τους το πηδάλιο και τις ζωές των Αργοναυτών.

Η Αργοναυτική Εκστρατεία αποτελεί μύθο αυθεντικό. Ο Ιάσονας και η Μήδεια είναι ήρωες και αντιήρωες, άξιοι του μεγαλύτερου έπους μετά τον Όμηρο. Το ερωτικό πάθος της Μήδειας, που την ωθεί να εγκαταλείψει την πατρίδα της και την οικογένειά της, οδηγώντας την στην αδελφοκτονία, δείχνοντας εμπιστοσύνη στους γαμήλιους όρκους του Ιάσονα. Η έκθεση του σταδιακού ψυχισμού της αποκτά κεντρική θέση στο μύθο, που πάντα προσελκύει το ενδιαφέρον.

Περιγραφή Μύθου και Περιοχές Αναφοράς του

Σύμφωνα με τον Πλάτωνα (Κριτίας, στίχοι 109 e 1–110 α 16), μυθολογία είναι η εμπεριστατωμένη μελέτη των παλαιών γεγονότων. Ο Πλάτων διακρίνει τους μύθους, σε πλασθέντες και γνήσιους μύθους. Στην πραγματικότητα οι γνήσιοι μύθοι είναι αληθινές ιστορίες. Έχουν μερικές ιδέες των αρχαίων παρατηρητών κάποιου φαινομένου, αλλά και ιδέες μεταγενέστερων ανθρώπων. Γιατί, οι γνήσιοι μύθοι μεταφέρονταν από γενιά σε γενιά ανά τους αιώνες. Κύριο χαρακτηριστικό είναι η ανωνυμία του δημιουργού, αλλά και η χρονική αναφορά τους. Αναφέρονται σε αόριστο παρελθόν, το οποίο με την απαραίτητη έρευνα – συνέργεια των επιστημών μπορεί να χρονολογηθεί. Επίσης, αναφέρονται σε συναρπαστικά και μεγαλειώδη γεγονότα. Κατά τον Πλούταρχο, οι γνήσιοι μύθοι είναι επιστημονικοί λόγοι, που κρύβονται σε μυθικά περιτυλίγματα και διατυπώνονται αινιγματικά.

Η Αργοναυτική εκστρατεία στην Ελληνική Μυθολογία αναφέρεται στο ταξίδι του Ιάσονα και του πληρώματός του από την Ιωλκό στην Κολχίδα, με αποστολή την απόκτηση του Χρυσόμαλλου Δέρατος, η οποία εκφράζει αλληγορικά τη δεύτερη ιστορική μεγάλη αποίκηση των Ελλήνων στον Εύξεινο Πόντο. Έλαβε το όνομά της από το πλοίο του Ιάσονα, την Αργώ, την οποία κατασκεύασε ο διάσημος ναυπηγός της αρχαιότητας Άργος. Το Χρυσόμαλλο Δέρας χρειάζονταν στον Ιάσονα, για να μπορέσει να ανέλθει στο βασιλικό θρόνο της Ιωλκού, που σφετερίστηκε ο αδελφός του πατέρα του, Πελίας.

Το Χρυσόμαλλο Δέρας προερχόταν από το κριάρι, το οποίο έδωσε η Νεφέλη στα παιδιά της. Σ’  αυτό ανέβηκαν ο Φρίξος και η αδελφή του Έλλη, για να ξεφύγουν από τον πατέρα τους Αθάμα, βασιλιά του Ορχομενού της Βοιωτίας και την μητριά τους Ινώ, που ήταν έτοιμοι να τον θυσιάσουν. Ο Φρίξος, με τη βοήθεια της μητέρας του Νεφέλης (θεάς της φιλοξενίας),  τελικά έφθασε στην αυλή του βασιλιά της Κολχίδος Αιήτη, ο οποίος τον δέχθηκε με τιμές και του έδωσε την κόρη του Χαλκιόπη για γυναίκα. Όταν ο Φρίξος θυσίασε το κριάρι στον Δία, χάρισε το χρυσόμαλλο δέρμα του στον Αιήτη, ο οποίος το κρέμασε σε μια βαλανιδιά στο δάσος του Άρη και τοποθέτησε έναν δράκοντα να το φυλά νυχθημερόν.

Ο Ιάσονας γεννήθηκε στην Ιωλκό, την ώρα που το χρυσόμαλλο κριάρι, έχοντας στη ράχη του το Φρίξο, έφτανε στην Κολχίδα. Ο πατέρας του Αίσονας, γιος του βασιλιά της Ιωλκού, Κρηθέα και της Τυρώς, φοβούμενος τον αδελφό του Πελία, παρέδωσε κρυφά τον Ιάσονα στον φημισμένο παιδαγωγό Κένταυρο Χείρωνα στο Πήλιο για να τον αναθρέψει – εκπαιδεύσει. Ο Χείρων με την μητέρα του Φιλύρα, τον φρόντισε και τον ανέπτυξε σωματικά και πνευματικά. Όταν ο Ιάσονας έγινε είκοσι ετών, ο Κένταυρος Χείρων του εκμυστηρεύτηκε την καταγωγή του. Ο Ιάσονας ξεκίνησε για την Ιωλκό να πάρει πίσω τη ζωή, που του έπρεπε.

Ο βασιλιάς Πελίας, είχε λάβει χρησμό από το Μαντείο των Δελφών ότι θα σκοτωθεί από έναν απόγονο του Αιόλου, ο οποίος θα φορά ένα σανδάλι (μονοσάνδαλος). Όταν ο Πελίας είδε τον Ιάσονα να φοράει σανδάλι μόνο στο δεξί του πόδι, φοβήθηκε μην επαληθευτεί ο χρησμός. Προκειμένου να τον απομακρύνει από το βασίλειο, του έθεσε όρο να φέρει το Χρυσόμαλλο Δέρας, πιστεύοντας ότι θα σκοτωθεί στην προσπάθεια επίτευξης της αποστολής του. Πρόθυμοι να κινδυνεύσουν μαζί με τον Ιάσονα ήταν αρκετοί ριψοκίνδυνοι φίλοι. Ο Ιάσονας οργάνωσε την φιλόδοξη εκστρατεία του και έστειλε απεσταλμένους σε όλη την Ελλάδα, καλώντας όποιον αγαπά τις επικίνδυνες περιπέτειες. Με τον τρόπο αυτό μπορούσαν να δοξαστούν, να βοηθήσουν το πανελλήνιο, ταξιδεύοντας στην μακρινή χώρα της Κολχίδος, στο βασιλιά Αιήτη και να επιστρέψουν το Χρυσόμαλλο Δέρας στην Ιωλκό, στον τόπο της πολιτιστικής του κληρονομιάς.

Δημιουργήθηκε μία συντροφιά με τους σπουδαιότερους Έλληνες ήρωες, που τους ένωνε μία δυνατή φιλία και ένας ωραίος σκοπός. Σύμφωνα με τους αρχαίους συγγραφείς, στην Αργοναυτική Εκστρατεία, συμμετείχαν περί τους πενήντα πέντε (55) ήρωες. Κατά τον Πίνδαρο συμμετείχαν δέκα (10), τον Απολλόδωρο τον Αθηναίο (180–110 π.Χ.) σαράντα (40) και κατά τον Απολλώνιο τον Ρόδιο εξήντα πέντε (65). Στους Αργοναύτες συμπεριλαμβάνονταν οι: Ιάσονας, Ηρακλής, Θησέας, Ορφέας, Άργος, Κάστωρ και Πολυδεύκης, Ίδας, Ίφικλος (του Θέστιου), Αταλάντη, Κάλαϊς και Ζήτης (φτερωτοί γιοι του Βορέα), Κηφέας, Παλαίμων, Νάβολος, Λαοκόων, Αμφιδάμας, Λαέρτης, Αυγείας, Αγκαίος ο Μέγας, Αγκαίος ο Μικρός, Άκαστος, Άκτωρ, Αμφιάραος, Μελέαγρος, Ύλας, Ίδμων, Αστερίων, Πολύφημος, Ίφικλος (του Φύλακα), Άδμητος, Εχίων, Ευρύαλος, Ασκάλαφος, Μόψος, Ευρυδάμας, Εργίνος, Ευρυτίωνας, Κάνθος, Οιλέας, Ίφιτος, Τελαμώνας, Πηλέας, Βούτης, Φάληρος, Τίφυς, Φλείας, Ταλαός και Λεώδοκος, Δηιλέων, Αυτόλυκος, Δάσκυλος, Φλογίος, οι τέσσερις γιοι του Φρίξου (Άργος, Μέλανας, Κυτίσωρος και Φρόντις), η Μήδεια, κ.α. (Απολλώνιος ο Ρόδιος, 1999:16-17).

Αρχηγός της εκστρατείας ορίστηκε ο Ιάσων, ο οποίος οργάνωσε και σχεδίασε την εκστρατεία. Για την κατασκευή του πλοίου ορίστηκε ο διάσημος ναυπηγός Άργος, ο οποίος και το έκτισε σε ελάχιστο χρόνο και το οποίο ονόμασε Αργώ. Κατασκευάστηκε από έλατα του Πηλίου. Στη διάρκεια του κτισίματος ο Άργος καθοδηγείτο από την θεά Αθηνά. Είχε πενήντα κουπιά (πεντηκόντορος). Στην πρύμνη τοποθετήθηκαν δύο τιμόνια και στην πλώρη το ακρόπρωρο της θεάς Ήρας. Τα πολεμικά πλοία της αρχαιότητας είχαν περιορισμένους χώρους για τρόφιμα – νερό. Η αυτονομία τους ήταν μικρή, για λίγες ημέρες. Έπρεπε μέσα σε κάποιο χρονικό διάστημα, συνήθως δέκα ημέρες, να καταπλέουν σε λιμάνια, ώστε να ξεκουράζονται οι κωπηλάτες και να προμηθεύονται τρόφιμα και νερό.

Η γλυκόλαλη Αργώ απέπλευσε από τις Παγασές, το επίνειο της Ιωλκού. Ανοίχτηκε στο πέλαγος, πλέοντας βορειοανατολικά. Ο Κένταυρος Χείρων είπε στον Ιάσονα, ότι η Κολχίδα βρισκόταν μετά από τρεις θάλασσες στην ανατολή. Εκεί όπου ο Προμηθέας ήταν τιμωρημένος από τον Δία, δεμένος στον Καύκασο. Μετά από πολυήμερο και κουραστικό ταξίδι έκαναν τον πρώτο τους σταθμό στην ιερή Λήμνο. Στο νησί ζούσαν μόνο γυναίκες. Είχαν κατασφάξει όλους τους άνδρες του νησιού, γιατί αυτοί δεν προτιμούσαν τις νόμιμες συζύγους τους, αλλά είχαν φέρει αιχμάλωτες γυναίκες από τη Θράκη, ως παλλακίδες. Επικεφαλής τους ήταν η βασίλισσα Υψιπύλη, κόρη του Θόαντα[1].  Αποβιβάστηκαν από το πλοίο και ζήτησαν νερό, τρόφιμα και ξεκούραση στο παλάτι. Ο Ηρακλής και ο Ορφέας τους υπενθύμισαν την ιερή αποστολή τους, οπότε και συνέχισαν το ταξίδι τους. Πριν διέλθουν τον Ελλήσποντο, έκαναν μία μικρή στάση στην Ίμβρο, όπου έμαθαν από τους κατοίκους ότι ο βασιλιάς της Τροίας Λαομέδοντας[2] δεν επέτρεπε σε κανένα πλοίο να διέλθει τα στενά. Χάρη όμως στον Λυγκέα διήλθαν τα στενά, παρόλο ότι τα φυλούσε πανίσχυρος στόλος! Με την βοήθεια του αέρα βρέθηκαν στη δεύτερη θάλασσα, την Προποντίδα. Προκειμένου να ξεκουραστούν έδεσαν σε ένα ασφαλές λιμάνι, όπου έμεναν οι Δολίονες με βασιλιά τον Κύζικο και οι οποίοι τους καλωσόρισαν. Οι Αργοναύτες απάλλαξαν τους Δολίονες από τους γίγαντες με έξι χέρια που κατατρόμαζαν την πόλη τους. Αναχώρησαν με πολλές προμήθειες και δώρα.

Επόμενος σταθμός, ένα απόμερο λιμανάκι στις ακτές της Μυσίας. Εδώ ο Ύλας, ο σύντροφος του Ηρακλή χάθηκε, ενώ πήγε να φέρει νερό από το άντρο των Λιμναίων Νυμφών. Ο Ηρακλής με τον Πολύφημο έμειναν πίσω για να τον βρουν. Οι Αργοναύτες περίμεναν ώρες, αλλά λόγω των ευνοϊκών ανέμων απέπλευσαν χωρίς αυτούς. Ο Πολύφημος ίδρυσε στη Μυσία την πόλη Κίο (Κριός) και έγινε βασιλιάς της. Στο σημείο αυτό ο Ηρακλής αποχώρησε από την Αργοναυτική Εκστρατεία και συνέχισε τους περίφημους άθλους του.

Επόμενο λιμάνι – σταθμός στις ακτές της Βιθυνίας, του τρομερού γίγαντα βασιλιά των υπερφίαλων Βεβρύκων, Άμυκου, ο οποίος τους απαγόρευσε να πάρουν προμήθειες και νερό. Προμηθεύτηκαν όμως νερό και τρόφιμα, χάρη στον Πολυδεύκη, ο οποίος τον κατανίκησε σε ανελέητο πυγμαχικό αγώνα. Πριν βγουν από την Προποντίδα αγκυροβόλησαν στη Σαλμυδησσό της Θράκης, όπου ζούσε μόνος του ένας γέροντας βασιλιάς, ο μάντης Φινέας, ο οποίος βασανίζονταν από δύο φτερωτά τέρατα, τις Άρπυιες. Ξεπέρασαν και αυτό το εμπόδιο με τους δύο φτερωτούς γιους του Βορέα (Ζήτη και Κάλαϊ), οι οποίοι καταδίωξαν τις Άρπυιες. Ο μάντης Φινέας από ευγνωμοσύνη τους ενημέρωσε ότι βγαίνοντας από την Προποντίδα θα συναντήσουν τις Συμπληγάδες Πέτρες, οι οποίες δεν αφήνουν κανένα πλοίο να πλεύσει στην μεγάλη θάλασσα (Άξενο Πόντο). Τους συμβούλευσε πριν τις περάσουν, να αφήσουν να περάσει ένα περιστέρι. Πράγματι, λίγο πριν την έξοδο από την Προποντίδα, ο Ιάσονας άφησε ένα περιστέρι, το οποίο πέρασε, χάνοντας μόνο λίγα φτερά της ουράς του. Έτσι, ριψοκινδυνεύοντας πέρασε και η Αργώ. Έκτοτε ο μύθος αναφέρει ότι οι Συμπληγάδες Πέτρες δεν μετακινήθηκαν και ο δρόμος ήταν πάντα ανοικτός για τις μέλλουσες γενεές. Γιατί ήταν γραπτό να σταθούν για πάντα ακίνητες, αν περνούσε ένα πλοίο (Ορφικά, 2003:95-97).

Οι ήρωες εισήλθαν στην άγνωστη θάλασσα. Κάπου εκεί χύνονταν ο ποταμός Θερμώδοντας, στις όχθες του οποίου ζούσαν οι ατρόμητες πολεμόχαρες Αμαζόνες (Πρέσσφιλντ, 2007), οι οποίες πολεμούσαν πάνω στα άλογα. Εκεί κοντά ζούσε και η φυλή των Χαλυβουργών, οι περίφημοι σιδεράδες, οι οποίοι αγνοούσαν την γεωργία και την κτηνοτροφία. Επίσης εκεί, ζούσαν οι Τιβεριανοί, που τις βαριές εργασίες τις έκαναν οι γυναίκες και οι άνδρες κοίταζαν τα παιδιά και το νοικοκυριό. Στο πρώτο λιμάνι που συνάντησαν βγαίνοντας, τους υποδέχθηκε φιλόξενα ο βασιλιάς των Μαριανδύνη, Λύκος. Δυστυχώς στο λιμάνι αυτό πέθαναν δύο σημαντικοί ήρωες, ο Ίδμων και ο Τίφυς. Τον Τίφυ τον αντικατέστησε στα καθήκοντά του ως πηδαλιούχου, ο Αγκαίος. Κατάπλους στο λιμάνι της Σινώπης και μετά στο νησί Άρης, όπου δέχθηκαν την επίθεση των Στυμφαλίδων Ορνίθων[3] με τα χάλκινα μυτερά φτερά τους, τις οποίες οι ήρωες τις εξουδετέρωσαν. Λίγο πριν την Κολχίδα συναπάντησαν ναυαγισμένους τους τέσσερις γιους των Φρίξου – Χαλκιόπης, εκδιωχθέντες από τον βασιλιά Αιήτη και την βασίλισσα Ευρυλύτη.

Αφήνοντας πίσω τους τον Θερμώδοντα και τον Καύκασο, έφθασαν στις εκβολές του ποταμού Φάσι και στη χώρα των Κόλχων. Έπλευσαν κατά μήκος του ποταμού και κατέπλευσαν στην Αία, την πρωτεύουσα της Κολχίδος.

Αμέσως, ο Ιάσονας με τους γιους του Φρίξου και τον Αυγεία (αδελφό του Αιήτη), παρουσιάστηκε στον Αιήτη. Εκεί πρωτοαντίκρισε και τη Μήδεια, την ξακουστή μάγισσα και μικρότερη κόρη των Αιήτη – Ειδυίας. O Ιάσονας ζήτησε ευθαρσώς το Χρυσόμαλλο Δέρας. Ο Αιήτης του τόνισε ότι σε ενδεχόμενη πολεμική σύγκρουση, οι Αργοναύτες, το πιθανότερο είναι ότι θα ηττηθούν, καθόσον ήταν λίγοι (έλειπε και ο Ηρακλής), και επιπλέον οι Κόλχες είναι ανδρείοι. Παρ’   όλα αυτά προσποιήθηκε ότι δεν θα τον αποτρέψει να το αποσπάσει από το δάσος του Άρη, αν μπορούσε, όπου το φυλάει ένας ακοίμητος δράκος. Θα πρέπει, όμως,  να εκτελέσει επιτυχώς τις ακόλουθες δοκιμασίες: να δαμάσει και να δέσει σε αλέτρι δύο άγριους ταύρους με χάλκινα πόδια και στόματα που έβγαζαν φωτιές, να οργώσει ένα κακοτράχαλο χωράφι, να το σπείρει με δόντια δράκου και να σκοτώσει τους άγριους πολεμιστές γίγαντες που θα φυτρώσουν.

Η μάγισσα Μήδεια έφτιαξε ειδική αλοιφή από το λουλούδι που φύτρωνε στα πόδια του ημίθεου Προμηθέα και χάριζε τρομερή και ακατανίκητη δύναμη. Ο Ιάσονας άλειψε με την αλοιφή το σώμα του και το άροτρο. Χάρη στη Μήδεια ξεπέρασε την επικίνδυνη δοκιμασία του Αιήτη. Ο ολέθριος Αιήτης, με τη συνδρομή της βασίλισσας και του γιου του Αψύρτη δεν θα κρατούσε το λόγο του. Σκόπευε να κάψει την Αργώ και να σκοτώσει τους Αργοναύτες. Η Μήδεια ενημέρωσε και τόνισε στον Ιάσονα ότι θα τον βοηθήσει, ενάντια στον πατέρα της και τον ετεροθαλή αδελφό της. Ο Ιάσονας υποσχέθηκε ότι θα την παντρευτεί και θα είναι πάντα πιστός και αφοσιωμένος: «Αν παραβώ τον όρκο μου θα μου αξίζει μεγάλη τιμωρία και οι θεοί να με εγκαταλείψουν στην ερημιά, για να με φάνε τα σκυλιά!».

Ο Ιάσονας με τη Μήδεια μετέβησαν στο δάσος του Άρη και αντίκρισαν τον ακοίμητο δράκο, φίδι φοβερό, τέρας ολέθριο και δίπλα του το δένδρο, όπου ήταν κρεμασμένο το Χρυσόμαλλο Δέρας. Η Μήδεια με μάγια πλησίασε το δράκο και ραντίζοντάς του τα μάτια με υγρό μαγικό βότανο, τον αποκοίμισε. Πήραν το Χρυσόμαλλο Δέρας και έτρεξαν γρήγορα στην πολύλαλη Αργώ για να αποπλεύσουν, πριν τους προλάβει ο Αιήτης. Κατέβαιναν τον ορμητικό ποταμό Φάσι, καταδιωκόμενοι από τον στόλο του Αιήτη, με ναύαρχο τον γιο του Αψύρτη.

Ο Ιάσονας αποφάσισε να ακολουθήσουν άλλο δρόμο, μακρύτερο και δυσκολότερο, προκειμένου ο Αψύρτης να τους χάσει. Το ότι δεν ακολούθησαν την ανάστροφη πορεία μέσω Εύξεινου Πόντου, πιθανόν να οφείλονταν στο ότι φοβόντουσαν την αγριότητά του. Έπλευσαν ΒορειοΔυτικά προς την είσοδο του Ίστρου (Δούναβη) ποταμού. Το μαυρόπλωρο πλοίο θα διέρχονταν μέσα από τον πλατύ και μεγάλο ποτάμι και θα έβγαιναν στη θάλασσα, απ’ όπου θα έπλεαν στην Ιωλκό. Ακριβώς στην είσοδο του Ίστρου τους  πρόλαβε ο Αψύρτης. Αναγκάστηκαν να προσδέσουν στο εκεί λιμανάκι και ο Ιάσονας κρύφτηκε στον ναό της Αρτέμιδος. Ο Αψύρτης, βλέποντας την ομοπάτρια Μήδεια, προσπάθησε να την συλλάβει. Αυτή του εκμυστηρεύτηκε ότι ο Ιάσονας την πήρε με τη βία και επρόκειτο να την σκοτώσει. Ο Αψύρτης την πίστεψε και έτρεξε στον ναό για να αντιμετωπίσει τον Ιάσονα. Όμως ο Ιάσονας είχε έτοιμη ενέδρα και τον δολοφόνησε. Καταφθάνοντας μετά από λίγο ο Αιήτης βρήκε το γιο του κατασφαγμένο και έστειλε ξοπίσω τους το πολεμικό στόλο του να φέρουν πίσω στην Κολχίδα τον Ιάσονα και τη Μήδεια. Από τότε το λιμάνι καλείται «Τόμοι», όπου σύμφωνα με τον Απολλόδωρο, ο Αιήτης έθαψε τα κομμάτια (τόμοι) του σώματος του γιου του (σημερινή Κωνστάντζα[4] της Ρουμανίας).

Το ταξίδι μέσα στον Ίστρο ήταν δύσκολο με αντίθετο άνεμο. Σε ένα λιμανι- σταθμό που έκαναν, τους επιτέθηκαν οι τρομεροί Κυνοκέφαλοι. Ήταν άγρια όντα με κεφάλι σκύλου και σώμα ανθρώπου. Οι Ζήτης και Κάλαϊς, τους πολέμησαν ηρωικά. Τους περισσότερους τους σκότωσαν και τους υπόλοιπους τους έκαναν να υποχωρήσουν τρομοκρατημένοι. Μέρες ατελείωτες οι Αργοναύτες τραβούσαν κουραστικά τα κουπιά ανεβαίνοντας ψηλότερα στην Ευρώπη[5]. Έφθασαν κοντά στον Ροδανό ποταμό, όπου μετέφεραν την Αργώ πότε κυλώντας την πάνω σε κορμούς δένδρων και πότε με τα χέρια. Σε λίγες ημέρες εισήλθαν στην μεγάλη δυτική θάλασσα (Αδριατική), που θα τους έφερνε στην ποθητή πατρίδα. Επόμενος σταθμός-λιμάνι το νησί της μάγισσας Κίρκης (αδελφής του Αιήτη), ανατολικά της Κορσικής. Ακολούθησε ο περίπλους του νησιού των Σειρήνων[6], οι οποίες είχαν ανθρώπινο γυναικείο κεφάλι και σώμα αρπακτικού πουλιού. Ευτυχώς ο Χείρων είχε προειδοποιήσει τον Ιάσονα και πήρε ως πλήρωμα και τον Θρακιώτη ποιητή – τραγουδιστή Ορφέα, ο οποίος με τη μελωδία και το τραγούδι του ξεπέρασε την θεσπέσια μελωδία των Σειρήνων και διέσωσε τους συντρόφους του. Οι Σειρήνες σταμάτησαν να τραγουδούν για να ακούσουν την θεϊκή μελωδία του Ορφέα!

Ανυποψίαστοι, μετά από ημέρες βρέθηκαν στο στενό της Σκύλας και της Χάρυβδης (στο στενό Σικελίας και Νότιας Ιταλίας). Με την βοήθεια της θεάς Ήρας, της θαλασσινής θεάς Θέτιδας και την συνδρομή των Νηρηίδων, γλύτωσαν την καταβύθισή τους. Ο βασιλιάς των ανέμων, Αίολος, στέλνοντας ούριο άνεμο, τους οδήγησε στο φιλόξενο λιμάνι  των Φαιάκων. Ο στόλος του Αιήτη τους συνάντησε στο λιμάνι. Χάρη στον βασιλιά των Φαιάκων, Αλκίνοο, αποφεύχθηκε η πολεμική σύγκρουση και διασώθηκαν (Παππάς, 2002:6-10). Η επιστροφή στην Ιωλκό πλησίαζε. Όμως η θεά Άρτεμις με τη βοήθεια του Δία, πήρε την εκδίκησή της. Εννέα ημέρες θαλασσοδέρνονταν η Αργώ με τους Αργοναύτες. Τέλος, βρέθηκε στις ακτές της Βόρειας Αφρικής, στη Λιβύη. Πότε αρμενίζοντας και πότε μεταφέροντας την Αργώ με τα χέρια ή με τη μέθοδο της διολκού[7], οι Αργοναύτες έφθασαν στον κήπο των Εσπερίδων και μετά στη λίμνη της Τριχωνίδας. Επιτέλους, βγήκαν πάλι στην θάλασσα και με την βοήθεια του Τρίτωνα έπλευσαν ανατολικά. Στο βάθος φάνηκαν τα όρη της Κρήτης. Όμως ο Τάλως, το ρομπότ, ο φύλακας της Κρήτης, τους πετούσε βράχους και κινδύνεψαν σοβαρά να βουλιάξουν. Η Μήδεια κατόρθωσε να τον δελεάσει με κρασί – δυνατό υπνωτικό και τραβώντας το καρφί από την φτέρνα του, βγήκε το πράσινο αίμα του (Ιχώρ), από τη φλέβα του που εκτείνονταν από τον αυχένα ως τους αστραγάλους του και ο γίγαντας κοιμήθηκε για πάντα (Τάσιος, 2003). Επόμενη στάση το νησί της Ανάφης[8].

Ακολούθως, η Αργώ κατέπλευσε στο νησί της Καλλίστης, στη Σαντορίνη. Μετά από περίπου τρία χρόνια και τρεις μήνες, η φλύαρη Αργώ και μετά από το θαλασσοπλανημένο ταξίδι της, καταπλέει στο λιμάνι της καλοχτισμένης Ιωλκού. Ο Ιάσονας παρουσιάστηκε στον βασιλιά Πελία και του γνωστοποίησε ότι πραγματοποίησε τους όρους της συμφωνίας και ζήτησε τον θρόνο. Ο Πελίας υποκριτικά δήλωσε ότι θα τελείωνε κάποιες εκκρεμότητες και θα τον παρέδινε. Εν τω μεταξύ, όμως, το ίδιο βράδυ έστειλε και δολοφόνησαν τον πατέρα του, Αίσονα. Μαθαίνοντας το γεγονός, η μητέρα του αυτοκτόνησε (κρεμάστηκε). Συνέπεια της ύπουλης αυτής ενέργειας του Πελία, ο Ιάσονας, με τη βοήθεια της Μήδειας, έβαλε τις κόρες του να τον σκοτώσουν. Πίστεψαν τα λόγια της Μήδειας, ότι με τα μαγικά φίλτρα της, θα τον ξαναέφερναν στη ζωή νεότερο. Τον θρόνο όμως κατέλαβε ο γιος του Πελία, ο Αργοναύτης Άκαστος. Οι κακότυχοι Ιάσονας και Μήδεια αναχώρησαν απογοητευμένοι από την Ιωλκό. Έφθασαν στον Ορχομενό και στο Λαφύστιο όρος αφιέρωσαν το Χρυσόμαλλο Δέρας στο Δία. Επιβιβάστηκαν στην ποντοπόρο Αργώ και κατέπλευσαν στην Κόρινθο στον βασιλιά Κρέοντα, όπου η Μήδεια έγινε ιέρεια στο ναό της Βουνίας Ήρας.

Πέρασαν δέκα χρόνια βίου στην Κόρινθο. Ο Ιάσονας ξέχασε τους όρκους του και ετοιμάστηκε να παντρευτεί την κόρη του βασιλιά, Γλαύκη. Η προδομένη Μήδεια θα πάρει φοβερή εκδίκηση. Με μάγια θα εξουδετερώσει οριστικά τη Γλαύκη και τον πατέρα της. Αργότερα, μέσα στην τρέλα της, θα δολοφονήσει δύο από τα τέσσερα παιδία της (Μέρμερο και Φέρητα), που είχε με τον Ιάσονα. Αυτά που ο Ιάσονας αγαπούσε περισσότερο! Στη συνέχεια η Μήδεια με ένα ουράνιο άρμα μετέβη από την Κόρινθο στην Αθήνα, όπου παντρεύτηκε τον βασιλιά Αιγαία. Εξαιτίας, όμως, της αντίδρασης του γιου του, Θησέα, αναγκάστηκε και επέστρεψε στον πατέρα της Αιήτη, στην Κολχίδα. Ο δε γιος της, Μήδος, θα γίνει μετέπειτα γενάρχης της αυτοκρατορίας των Μήδων.

Ο Ιάσονας από μεγάλος ήρωας της Αργοναυτικής Εκστρατείας, δεν εύρισκε παρηγοριά πουθενά. Ο ατρόμητος Αργοναύτης ξεχάστηκε από θεούς και ανθρώπους. Ύστερα από χρόνια βρέθηκε στον Ισθμό, στο ναό του Ποσειδώνα. Εκεί βρήκε σαρακοφαγωμένη και ερειπωμένη την Αργώ, προσδεμένη στο λιμάνι. Κάθισε να ξαποστάσει κάτω από το ακρόπρωρο της Ήρας. Τα σαπισμένα ξύλα της Αργούς έτριξαν και το βαρύ κεφάλι της Ήρας έπεσε πάνω του και τον σκότωσε[9]. Η Μήδεια, όμως, λόγω της θεϊκής της καταγωγής δεν τιμωρήθηκε. Έτσι απλά πέθανε ο ήρωας που ανταπεξήλθε με επιτυχία χίλιους κινδύνους. Η θεά Ήρα που ήταν πάντα στο πλευρό του, ήρθε η ώρα και του πήρε τη ζωή. Ήταν τιμωρία ή μήπως λύτρωση;

Πηγές Αρχαίων Αναφορών στον Μύθο

«Ως ο μύθος ανθρώπων έχει – Όπως λένε οι διαδόσεις των Ανθρώπων», Ευριπίδης (480–404 π.Χ.), Ιφιγένεια εν Αυλίδι, στ. 72

Για τον μύθο της Αργοναυτικής Εκστρατείας έχουν γράψει και αναφερθεί αποσπασματικά αρκετοί αρχαίοι συγγραφείς. Από τους περισσότερους έχουν διασωθεί ελάχιστα στοιχεία, όπως:

• Απολλώνιος ο Ρόδιος (295, Αλεξάνδρεια–215 π.Χ., Ρόδος). Αργοναυτικά.
• Απολλόδωρος ο Αθηναίος (180, Αλεξάνδρεια–110 π.Χ.). Χρονικά.
• Αισχύλος (525 -456 π.Χ.). Επτά Επί Θήβας, Μήδεια (δεν σώθηκε).
• Αριστοτέλης (385, Στάγιρα-322 π.Χ., Χαλκίδα). Πολιτικά.
• Αρτεμίδωρος ο Εφέσιος (1^ος αιώνας π.Χ.). Γεωγραφούμενα.
• Βαλέριος Φλάκκος (1^ος αιώνας μ.Χ.). Αργοναυτικά.
• Βυζάντιος, Στέφανος (6^ος αιώνας π.Χ.). Εθνικά.
• Διογένης Λαέρτιος (180–240 μ.Χ.). Βίοι Φιλοσόφων, Βιβλία 1 και 2.
• Διόδωρος ο Σικελιώτης (90-30 π.Χ.). Βιβλιοθήκη Ιστορική.
• Εκαταίος ο Μιλήσιος (550-476 π.Χ.). Γενεαλογίες.
• Ελλάνικος ο Λέσβιος (490–405 π.Χ.). Ιστορικός.
• Ερατοσθένης ο Κυρηναίος (276, Κυρήνη–194 π.Χ., Αλεξάνδρεια). Καταμερισμοί, Χρονογραφία (δεν σώζεται). Απέδειξε ότι η Γη είναι σφαιρική και υπολόγισε την περιφέρειά της. Κατασκεύασε τον χάρτη της Γης και πρώτο-ανέφερε τον όρο «Γεωγραφία». Υπολόγισε ότι ο Τρωικός Πόλεμος έγινε το 1.184 π.Χ., καθώς και το χρόνο διεξαγωγής της Αργοναυτικής Εκστρατείας.
• Ευριπίδης (480–406 π.Χ.). Μήδεια (431 π.Χ.).
• Ηρόδοτος (484, Αλικαρνασσό–410 π.Χ., Θούριους). Ιστορίαι.
• Ηρόδωρος ο Ηρακλειώτης ή Ποντικός (6^ος αιώνας π.Χ.), Ιστορικός.
• Ησίοδος (8^ος–7^ος αιώνας π.Χ.). Θεογονία.
• Θεόφραστος (371-287 π.Χ.). Περί Φυτών Ιστορίαι, Περί λίθων, Περί πυρός. Αναφέρει μεταξύ άλλων ότι η Μήδεια διατηρούσε στην Κολχίδα κτήμα, όπου καλλιεργούσε τα «μαγικά» της φάρμακα.
• Θουκυδίδης ο Αλιμούσιος (460-399 π.Χ.). Ιστορίαι.
• Λεξικό «Σούδα».
• Λεξικό του Ησύχιου (5^ος αιώνας μ.Χ.).
• Λουκιανός ο Σαμοσατεύς (125-180 μ.Χ.). Στα έργα του ειρωνεύεται τις υπερβολές της μυθολογίας και θίγει ακόμη και τον Όμηρο!
• Όμηρος (8^ος αιώνας π.Χ.). Οδύσσεια. Ραψωδία Μ, στοίχοι 69-73, διαθέσιμο στο διαδικτυακό τόπο: (http://www.greek-language.gr/digitalResources/ ancient_greek/library/, (20-2-2021) και Ιλιάδα, Ραψωδία Η.
• Ονομάκριτος (530, Αθήνα-480 π.Χ.).
• Ορφικά. Ύμνοι, Αργοναυτικά, Λιθικά.
• Παυσανίας (110, Λυδία– 80 μ.Χ.).
• Πίνδαρος (522, Κυνός Κεφαλές, Θήβα–438 Άργος). Πύθια Ωδή IV.
• Πλάτων (427-347 π.Χ.). Πολιτεία, στίχος 617 c.
• Πλίνιος, Γάιος Σεκούνδος (23, Κόμο Ιταλίας–79 μ.Χ., Πομπηία). Φυσική Ιστορία.
• Πλούταρχος (45, Χαιρώνεια Βοιωτίας–120 π.Χ., Δελφοί).
• Πόπλιος Οβίδιος Νάσων (43 π.Χ.–17 μ.Χ.). Μεταμορφώσεις, Μήδεια ( δεν διασώθηκε).
• Σενέκας, Λεύκιος Ανναίος (4 π.Χ.–65 μ.Χ.). Μήδεια.
• Σιμωνίδης ο Κείος (556, Κέα–469 π.Χ., Συρακούσες).
• Σοφοκλής (496-406 π.Χ.). Αθάμας και Αργοναύτες: Τυρώ α΄ και β΄, Φρίξος, Αθάμας πρότερος (και Νεφέλη), στεφανηφορών, Αθάμας δεύτερος, Λήμνιαι α΄ και β΄, Φινεύς α΄ και β΄ = Τυμπανισταί, Κολχίδες, Άμυκος, Σκύθαι, Ριζοτόμοι = Πελίας, Άλκηστις, Μήδεια (δεν σώθηκε).
• Στράβων από Αμάσεια Μ. Ασίας (63 π.Χ.–23 μ.Χ.). Γεωγραφικά ΙΒ.
• Υγίνος, Ιούλιος Γάιος (64 π.Χ.–17 μ.Χ.). Fabulae. Αποτελούνταν από 300 συνοπτικούς μύθους, μεταξύ των οποίων και η Αργοναυτική Εκστρατεία.
• Φερεκύδης, (Λέρο, 5^ος αιώνας π.Χ.). Έζησε και δραστηριοποιήθηκε στην Αθήνα.
• Φιλόστρατος, Φλάβιος (160/170–244/249 μ.Χ.). Imagines.

Επιστημονική Τεκμηρίωση

«Ο φιλόμυθος είναι κατά κάποια άποψη φιλόσοφος. Διότι το περιεχόμενο του μύθου είναι θαυμάσια γεγονότα».  Αριστοτέλης, Μετά τα Φυσικά.

Με τους μύθους ασχολείται η επιστήμη της «γεωμυθολογίας», που επινοήθηκε από την Αμερικανίδα γεωλόγο και ηφαιστειολόγο Dorothy Vitaliano (1916-2008). Γεωμυθολογία, είναι η διεπιστημονική ανάλυση των γνήσιων μύθων, που σκοπό έχει τον εντοπισμό των γεωφυσικών, ιστορικών και αστρονομικών γεγονότων, που κρύβονται μέσα τους. Για την ορθή ερμηνεία των μύθων από γεωλογικής και αστρονομικής πλευράς, χρειάζεται η διεπιστημονική συνεργασία των επιστημών της γεωλογίας, αστρονομίας, αρχαιολογίας, φιλολογίας, ιστορίας, συγκριτικής μυθολογίας, ψυχολογίας και ανθρωπολογίας. Η επιστημονική μελέτη της μυθολογίας σίγουρα θα προσφέρει κωδικοποιημένες μνήμες γεωλογικών και αστρονομικών γεγονότων του παρελθόντος (Μητροπέτρου, 2018:5).

Κατά τους επιστήμονες το υπερπόντιο ταξίδι της Αργοναυτικής Εκστρατείας πραγματοποιήθηκε περί το 1.225 π.Χ., μία γενιά πριν από τον Τρωικό Πόλεμο (1.200 π.Χ), την άλλη μεγάλη εκστρατεία της Μυκηναϊκής εποχής. Γι’  αυτό  και πολλοί από τους ήρωες που αποτελούσαν το πλήρωμα της Αργώ, μετείχαν οι ίδιοι ή οι απόγονοί τους στην εκστρατεία κατά της Τροίας. Ένας μύθος που δείχνει ότι η αίγλη που δημιούργησε η Αργοναυτική Εκστρατεία, στους μετέπειτα Αχαιούς ευγενείς, ήταν τόσο μεγάλη, που τους ώθησε να βάλουν τους προγόνους τους στους λίγους ατρόμητους που επιβιβάστηκαν στην Αργώ. Ο μεγάλος άθλος της Αργοναυτικής Εκστρατείας, έχει μείνει αθάνατος. Ο Ιάσονας ήταν ο πρώτος ήρωας της Ευρώπης και οι Αργοναύτες απέδειξαν ότι οι ποταμοί, οι λίμνες και οι θάλασσες ήταν οι μόνοι λεωφόροι της εποχής (Χάμιλτον, 1942).

Τα ελληνικά φύλα ό,τι φαντάζονταν τα τοποθετούσαν στη σφαίρα της μυθολογίας και αποτελούσε τμήμα του δικού τους πολιτισμού και της τεχνοφιλίας τους. Στο ταξίδι τους οι Αργοναύτες συναντήθηκαν με τις ανάγκες για ανάπτυξη τεχνολογίας, καθόσον οι τεράστιες ανάγκες ενώπιον των οποίων βρέθηκαν –εξαιτίας των ταλαιπωριών τους- δεν μπορούσαν να ικανοποιηθούν με φυσικά μέσα και έπρεπε να εφευρεθούν άλλα.

Τι ήθελαν οι Αργοναύτες στη νοτιοανατολική ακτή του Εύξεινου Πόντου. Τι  αντιπροσωπεύει άραγε το «πάγχρυσο του κριαριού το δέρας», ένεκα του οποίου άνοιξε πανιά σε αταξίδευτες-επικίνδυνες θάλασσες το «άνθος των Πανελλήνων», όπως λέει ο Πίνδαρος; Τα αρχαιολογικά δεδομένα τεκμηριώνουν, ότι ο μύθος της Αργοναυτικής Εκστρατείας  ανταποκρίνεται σε πραγματικά δεδομένα, που σχετίζονται με τις περιπέτειες των εμπορικών πλοίων, που έπλεαν από την ηπειρωτική Ελλάδα στον Εύξεινο Πόντο (Άξενος-αφιλόξενος), τη 2η χιλιετία π.Χ.. Η παρουσία των μυκηναϊκών πλοίων στην εν λόγω περιοχή δεν αμφισβητείται. Κατά τους αναφερόμενους χρόνους, στην Κολχίδα υπήρχαν σημαντικά ορυχεία μετάλλων (χαλκού, σιδήρου και χρυσού). Η κατεργασία των ανωτέρω μετάλλων πραγματοποιούνταν στη βόρεια μικρασιατική ακτή. Εξ αυτών προέρχεται και το όνομα «Χάλυβες», που είχαν οι κάτοικοί της κατά την αρχαϊκή και κλασική εποχή. Τα πολύτιμα μέταλλα ήταν ισχυρό κίνητρο για τους Αχαιούς και τους ναυτικούς του αιγιακού χώρου,· που για να τα αποκτήσουν έφταναν στη χώρα του Αιήτη. Ιστορικοί και επιστήμονες θεωρούν ότι το Χρυσόμαλλο Δέρας, το πολύτιμο φυλακτό που χάριζε στους ανθρώπους πλούτο και δύναμη, ήταν το χρυσάφι.

Πρόσφατες ανακαλύψεις των γεωλόγων της Γεωργίας αποδεικνύουν ότι ο μύθος του Ιάσονα και των Αργοναυτών στηρίχθηκε σε πραγματικό γεγονός [www.mixanitouxronou.gr, (18-12-2021)]. Οι γεωλόγοι διεξήγαγαν έρευνες γεωλογικών δεδομένων, αρχαιολογικών αντικειμένων, μύθων και ιστορικών πηγών, σχετικά με το αρχαίο βασίλειο  της Κολχίδος. Διαπίστωσαν ότι ο μύθος του Ιάσονα και των Αργοναυτών θεμελιώνεται σε ένα πραγματικό ταξίδι, που πραγματοποιήθηκε την 2^η χιλιετία, για να αποκτήσουν την τεχνογνωσία των μυστικών της αρχαίας εξόρυξης χρυσού, που χρησιμοποιούνταν στην Κολχίδα με βάση τους ασκούς. Πιστεύεται ότι η Κολχίδα ήταν πλούσια σε χρυσό, το οποίο οι ντόπιοι εξόρυσσαν με ειδική ξύλινη σκάφη και προβιές ζώων [https://www.greelane.com/el/, (18-12-2021)].

Ειδικότερα, σύμφωνα με το science news, γεωλόγοι πανεπιστημίου της Γεωργίας, συνδέουν άμεσα την Αργοναυτική Εκστρατεία με την ιστορία εξόρυξης της περιοχής. Στην σημερινή περιοχή της Κολχίδος, την Σβανέτι, υπάρχουν κοιτάσματα χρυσού στις πετρώδεις περιοχές και τα ρυάκια. Οι ντόπιοι κάτοικοι συνηθίζουν να βυθίζουν προβιές ζώων στα ρυάκια για να παγιδεύσουν τα ψήγματα χρυσού, δημιουργώντας έτσι «χρυσές προβιές». Η αναφερόμενη τεχνική εφαρμόζεται χιλιάδες έτη και ωθεί τους γεωλόγους και τους ιστορικούς να πιστεύουν ότι αυτή η περιοχή είναι η ίδια με την αρχαία Κολχίδα και το Χρυσόμαλλο Δέρας. Χρυσό γλυπτό λιοντάρι που αποκαλύφθηκε στην περιοχή από αρχαιολογικές έρευνες και χρονολογείται περί το 2.000 π.Χ., τεκμηριώνει την άποψη της παραγωγής και της τεχνογνωσίας των κατοίκων, στην εκμετάλλευση των κοιτασμάτων χρυσού.

Οι μυκηναϊκές πόλεις της Θεσσαλίας είχαν αναπτύξει πυκνές εμπορικές σχέσεις με τα παράλια του Εύξεινου Πόντου και ιδιαίτερα με την Κολχίδα. Οι μύθοι του Φρίξου και της Έλλης και της Αργοναυτικής Εκστρατείας, αντανακλούν τις προσπάθειες των Μυκηναίων να ανακαλύψουν νέους εμπορικούς δρόμους και τις απαραίτητες πρώτες ύλες στον Εύξεινο Πόντο, σε μια περίοδο που οι Μυκηναίοι άκμαζαν. Το νότιο Αιγαίο ελεγχόταν ακόμη από το μυκηναϊκό ναυτικό και η Τροία δεν ήταν ακόμη τόσο ισχυρή δύναμη, ώστε να εμποδίζει τον διάπλου του Ελλησπόντου. Ο μύθος εξυψώνει τους Αργοναύτες, οι οποίοι με την τόλμη και την αποφασιστικότητά τους άνοιξαν καινούργιους δρόμους μέσα από θάλασσες, ποτάμια, λίμνες, που η φαντασία και ο φόβος των ανθρώπων τις είχε γεμίσει με τέρατα και απίστευτους κινδύνους.

Σύμφωνα με τον Τάσιο (2020), οι Έλληνες, περί το 1.200 π.Χ., λόγω της ταραχώδους εποχής, ήταν δύσκολο να προμηθεύονται κασσίτερο από τις πολύ απομακρυσμένες περιοχές και άρχισαν να χυτεύουν παλιά μπρούτζινα προϊόντα, ώστε να απομονώσουν τον κασσίτερο και να παράγουν νέα μπρούτζινα προϊόντα. Η τεράστια αυτή επανάσταση στην μεταλλουργία–μεταλλοτεχνία πρώτο-εφαρμόστηκε στην περιοχή της Συροπαλαιστίνης, Αιγαίου και Στερεάς Ελλάδος. Ο Απολλώνιος μας αναφέρει ότι βγαίνοντας από τον Εύξεινο, στις όχθες του ποταμού Θερμώδοντα ζούσαν οι Χαλυβουργοί (σιδεράδες).

Ο μύθος των Στυμφαλίδων Ορνίθων θεωρείται ότι συσχετίζεται με υδρευτικά έργα στη λίμνη Στυμφαλία, τα οποία έλαβαν χώρα στους προϊστορικούς χρόνους. Ο άθλος του Ηρακλή που αναφέρεται στις Στυμφαλίδες Όρνιθες, αναφέρεται πιθανότατα στο έργο αυτό. Αντίστοιχα υδραυλικά τεχνητά έργα της αρχαιότητας έχουν ανακαλυφθεί στη γειτονική κοιλάδα της Φενεού, τα οποία οι αρχαίοι συγγραφείς απέδιδαν στον Ηρακλή. Οι συγγραφείς του μύθου των Αργοναυτών, συμπεριέλαβαν και τις Στυμφαλίδες Όρνιθες, παίρνοντάς το ως δάνειο από τους άθλους του Ηρακλή (Μητροπέτρου, 2018:356-361).

Σύμφωνα με τον μύθο, οι Συμπληγάδες Πέτρες, αποτελούνταν από δύο τεράστιους βράχους που συγκρούονταν μεταξύ τους από τους δυνατούς ανέμους και ανοιγόκλειναν το θαλάσσιο πέρασμα στην είσοδο της Μαύρης Θάλασσας (Ορφικά, 2003:95-97). Οι αρχαίοι Έλληνες τις ονόμαζαν «Πλαγκταί» ή «Κυανέαι». Μία από τις ερμηνείες του μύθου είναι ότι αποτελεί εμπόδιο που παρουσιάζεται και σήμερα στα μικρά πλοία, που προσπαθούν να διαπλεύσουν στενό θαλάσσιο πέρασμα με κυματισμό. Οφείλονταν σε οφθαλμαπάτη και στο περιορισμένο οπτικό πεδίο του πληρώματος. Στο διάπλου του στενού περάσματος τα κύματα σηκώνουν την πλώρη με συνέπεια να μειώνεται το οπτικό πεδίο και καθώς τα κύματα μετακινούν την πρύμνη το πλοίο να πέφτει στα βράχια. Οι αρχαίοι ναυτικοί νόμιζαν ότι οι βράχοι έπεφταν πάνω τους, αλλά ο δυνατός άνεμος και τα κύματα ωθούσαν τα πλοία πάνω στα βράχια. Οι Αργοναύτες μπόρεσαν να διαπλεύσουν το στενό με την βοήθεια του περιστεριού, που τους βοήθησε να κατανοήσουν ότι ήταν οφθαλμαπάτη, ώστε να κωπηλατήσουν δυνατά, κρατώντας την ρότα τους[10].

Το περιστέρι, που άφησε ο Ιάσονας, να περάσει τις Συμπληγάδες Πέτρες, φαίνεται ότι ήταν αυτόματο. Ο Αρχύτας, ο φίλος του Πλάτωνα, από τον Τάραντα της Σικελίας (430-350 π.Χ.) κατασκεύασε το αυτόματο περιστέρι. Η μηχανή αυτή, μπορούσε να κινείται και να πετά, βάση του εσωτερικού πεπιεσμένου αέρα του (Καλλιγερόπουλος, 2003:17-18).

Ο φόνος του ακοίμητου δράκοντα, που φύλαγε το Χρυσόμαλλο Δέρας, έχει πιθανότατα αστρονομική σημασία. Ο Ουράνιος Βόρειος Πόλος βρισκόταν κατά την διάρκεια της 2^ης-3^ης χιλιετίας π.Χ. κοντά στον αστέρα «Άλφα», τον αστερισμό του Δράκοντα. Μετέπειτα, ο Ουράνιος Βόρειος Πόλος μετακινήθηκε[11]. Η μετακίνηση αυτή είχε ως αποτέλεσμα να παραμερισθεί ως Ουράνιος Βόρειος Πόλος ο αστερισμός του Δράκοντα και με την μυθική αναλογία να «φονευθεί» ο Δράκων. Αφού «φονεύθηκε» ο Δράκων, θα έπρεπε να φονευθεί από κάποιο μεγάλο ήρωα, τον Ιάσονα (Μητροπέτρου, 2018:46).

Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, οι Αμαζόνες ήταν πραγματικά ιστορικός λαός. Ο βασιλιάς της Αθήνας, Θησέας (αληθινό ιστορικό πρόσωπο), περί το 1.500 π.Χ. απήγαγε τη βασίλισσα των Αμαζόνων, Αντιόπη και την έκανε βασίλισσα στην Αθήνα. Ήταν μία εποχή, όπου η ιστορία μπερδευόταν με τη μυθολογία. Ένας στρατός του ιστορικού λαού των Αμαζόνων επιτέθηκε στην Αθήνα. Ο Πλούταρχος επιβεβαιώνει το γεγονός, τεκμηριώνοντάς το με την ύπαρξη ονομάτων τοποθεσιών στην Αθήνα, σχετιζόμενων με τη μάχη (Πρέσσφιλντ, 2007:489-490).

Το νησί των Σειρήνων τοποθετείται στη Νότια Ιταλία, στ’  ανοικτά της χερσονήσου του Σορέντο, απ’  όπου με το πανέμορφο τραγούδι τους προσέλκυαν τους ναύτες των πλοίων που πλησίαζαν και τους κατέστρεφαν ολοκληρωτικά. Η περιγραφή, κατά τους ιστορικούς, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι επρόκειτο για άντρο πειρατών. Στην αρχαιότητα ο «ληστρικός βίος – πειρατεία» συμπεριλαμβάνονταν στη σημαντικότερη δραστηριότητα επιβίωσης, μετά τις κτηνοτροφία, γεωργία, αλιεία και κυνήγι. Ιδιαίτερα στα νησιά, η πειρατεία ήταν πρωτεύουσα δραστηριότητα (Καπλάνογλου, 2017).

Τα στενά της Σκύλας και της Χάρυβδης, με τους δύο (2) κινούμενους βράχους, που πάνω τους ανέβαινε πολλή φωτιά και καπνός, σύμφωνα με τους ιστορικούς, βρίσκονταν στο στενό μεταξύ Νότιας Ιταλίας και Σικελίας. Πιθανότατα πρόκειται για τα νησιά Λιπάρες, δύο (2) από τα οποία είναι ακόμη ηφαίστεια. Είναι φανερό ότι οι Αργοναύτες, βλέποντάς τα να βγάζουν λάβα, τα εξέλαβαν ως ζώα, που έβγαζαν από το στόμα τους φωτιά (Απολλόδωρος, 1999:195).

Ο περίφημος Τάλως, ο οποίος ανέβαινε τις βουνοκορφές της Κρήτης και κατάφερνε να είναι βράχος, σε όποιο εχθρικό πλοίο πλησίαζε, ώστε να αποφύγει την εισβολή εχθρού στην Κρήτη. Επρόκειτο για ρομπότ-γίγαντα, που οι Έλληνες κατόρθωσαν να δημιουργήσουν με την τεχνολογία τους (Τάσιος, 2003:7-9).

Συμπεράσματα

Ο Πλάτων κάνει διάκριση των μύθων σε πλασθέντες και σε γνήσιους. Στην πραγματικότητα οι γνήσιοι μύθοι είναι αληθινές ιστορίες. Πολλοί αρχαίοι συγγραφείς επεσήμαναν την εν δυνάμει ιστορική αξία των μύθων. Η καταστροφή της Τροίας αποδείχθηκε ότι ήταν πραγματική ιστορία, όταν ο Σλήμαν[12] (1822-1890) ανακάλυψε το 1870 τα ερείπιά της.

Η Αργοναυτική Εκστρατεία κατέχει σημαντική θέση στους γνήσιους μύθους της ελληνικής αρχαιότητας, ίσης αξίας με τα ομηρικά έπη και τους άθλους του Ηρακλή. Ο Ιάσονας οργάνωσε – σχεδίασε την Αργοναυτική Εκστρατεία, με σκοπό την απόσπαση του Χρυσόμαλλου Δέρατος από την Κολχίδα (Αία) και την παράδοσή του στον Πελία, τον βασιλιά της Ιωλκού, προκειμένου να ανέβει στο βασιλικό θρόνο. Το ριψοκίνδυνο ταξίδι ξεκίνησε από την Ιωλκό με την ποντοπόρο Αργώ και περί τους πενήντα πέντε (55) διάσημους Έλληνες ήρωες. Η πολυταξιδεμένη Αργώ, απέπλευσε και επανέπλευσε στην Ιωλκό μέσα από κινδύνους και απρόσμενα γεγονότα.

Το ταξίδι των Αργοναυτών περιέχει κρυμμένα νοήματα και εκφράζει τις τεράστιες ανάγκες που δημιουργήθηκαν, που δεν μπορούσαν να ικανοποιηθούν με τα υπάρχοντα φυσικά μέσα και χρειάζονταν η ανάπτυξη νέων τεχνολογιών.

Ο μύθος, κύρια, συμβολίζει τον αποικισμό του Εύξεινου Πόντου από τα ελληνικά φύλα. Το Χρυσόμαλλο Δέρας δείχνει τον πλούτο σε χρυσό της περιοχής και την προσπάθεια των Ελλήνων ν’  αποκτήσουν την τεχνογνωσία των μυστικών της εξόρυξης χρυσού. Οι Στυμφαλίδες Όρνιθες, συμβολίζουν τα μεγάλα υδραυλικά έργα της αρχαιότητας στη λίμνη Στυμφαλία. Το εμπόδιο των Συμπληγάδων Πετρών, οφειλόταν στο ότι τα πλοία επιχειρούσαν να διέλθουν το θαλάσσιο πέρασμα από θάλασσα με μικρό κυματισμό σε θάλασσα με μεγάλο κυματισμό. Με το αυτόματο περιστέρι, διαπιστώθηκε η οφθαλμαπάτη στις Συμπληγάδες Πέτρες. Η Σκύλα και η Χάρυβδη, προσδιορίζονται ως ενεργοποιημένα ηφαίστεια. Ο φόνος του δράκου, αντιστοιχεί στην μετατόπιση του Ουράνιου Βόρειου Πόλου, από τον αστερισμό «Δράκων», στη Μικρή Άρκτο και άρα την δολοφονία του. Η τεκμηρίωση από πολλούς συγγραφείς της ύπαρξης του ιστορικού λαού των Αμαζόνων και η σχέση του με τους Αθηναίους.

Η αχλύς του θρύλου που περιβάλλει τους Αργοναύτες, ζει παντοτινά στις καρδιές των Ελλήνων. Το ταξίδι και οι περιπέτειες των Αργοναυτών δείχνουν ότι η εκστρατεία ήταν η αφορμή για την έκφραση άλλων σημαντικότερων διδαγμάτων.

Υποσημειώσεις

[1]Η παράδοση αυτή για τις Λήμνιες ερμηνεύτηκε ως μαρτυρία παλαιότερης γυναικοκρατίας.

[2] Γιος του ήταν ο Πρίαμος (Ποδάρκης), βασιλιάς της Τροίας κατά τον Τρωικό πόλεμο

[3] Οι Στυμφαλίδες Όρνιθες, που γλύτωσαν από τον Ηρακλή στη Στυμφαλία λίμνη, διέφυγαν στο νησί Άρης, όπου τις συνάντησαν οι Αργοναύτες (Μητροπέτρου, 2018:357).

[4] Στην Κωνστάντζα της Ρουμανίας υπήρχε πάντοτε Ελληνικός πληθυσμός. Διαχρονικά οι Έλληνες από δημογραφικά στοιχεία ήταν: 1853 → 1.542 (29,6%), 1896 → 2.460 (23,6%), 1912 → (3.170 (11,6%), 2002 → (546 (0,17%), 2011 → (231 (0,08%).

[5] Σύμφωνα με τα Ορφικά (2003:17), οι Αργοναύτες κινήθηκα βόρεια μέσω του ποταμού Τάναϊ: των περιοχών των Ταύρων, Σκυθών, Κάσπιων, Μακρόβιων, Κιμμερίων, νησί της Δήμητρας και Υπερβόρειων. Βγήκαν στη Βόρεια Θάλασσα, Κρόνιο Πόντο, Ατλαντικό, Ηράκλειες Στήλες, Μεσόγειο, Σικελία, Κέρκυρα και Αιγαίο,

[6] Οι Σειρήνες ήταν κόρες της Μελπομένης (Μούσα του χορού και του τραγουδιού) και του Αχελώου (Απολλόδωρος, 1999:31). Ήταν δύο (στην Οδύσσεια) ή τρεις [σύμφωνα με Ησίοδο και Απολλόδωρο (η μία έπαιζε αυλό, η άλλη λύρα και η τρίτη τραγουδούσε)] ή τέσσερις ή δέκα (κατά τον Πλάτωνα, ο οποίος αναφέρει και τα ονόματά τους). Κατά τον Απολλόδωρο η μοίρα τους ήταν να πεθάνουν, όταν κάποιο πλοίο θα γλύτωνε από αυτές ή όταν ηττώντο σε μουσικό αγώνα. Θεωρήθηκαν θεότητες του Κάτω Κόσμου που τραγουδούσαν γι’  αυτούς που κατοικούσαν στα νησιά των Ηλυσίων και γι’  αυτό εικονίζονταν στα ταφικά μνημεία.

[7] Η μετακίνηση του πλοίου γίνονταν δια της ξηράς πάνω σε ολκούς (Τάσιος, 2020).

[8] Ονομάστηκε έτσι διότι εμφανίστηκε μπροστά στους Αργοναύτες, απροσδόκητα!

[9] Η Αργώ σωζόταν στην Κόρινθο έως το 146 π.Χ. (Σιδέρης, 1978: 223)

[10] Σήμερα, εκεί κοντά υπάρχει το Ιασώνειο ακρωτήριο, όπου οι Πόντιοι έκτισαν την εκκλησία του Αγίου Νικολάου, που αποτελεί δημοφιλές αξιοθέατο της Σαμψούντας.

[11] Το σημείο της ουράνιας σφαίρας που είναι στην προέκταση προς βορρά του άξονα της Γης (Βόρειος Πόλος), είναι ο Ουράνιος Βόρειος Πόλος. Ο Ουράνιος Βόρειος Πόλος μετακινήθηκε, κατά την περίοδο της Αργοναυτικής Εκστρατείας (περί την 2^η-3^η χιλιετία) προς τη Μικρή Άρκτο, κοντά στον αστέρα «Άλφα», το καλούμενο «Αστέρι του Βορρά» [www.el.wikipedia.org, (18-12-2021)].

[12] Η σύζυγος του ήταν Ελληνίδα, η Σοφία Σλήμαν. Απέκτησαν τον Αγαμέμνονα και την Ανδρομάχη. Είναι θαμμένος στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών.

Βιβλιογραφικές και Διαδικτυακές Αναφορές

• AUGUST WELLAUER, APOLLONII RHODII, ARGONAUTIKA, LIPSIAE, 1828, διατίθεται στο διαδικτυακό τόπο: https://books.google.gr/books, (16-12-2021)
• Βασίλαρος, Γ. (2004). Απολλώνιου Ρόδιου, Αργοναυτικών Α΄ (εισαγωγή, κείµενο, µετάφραση, σχόλια), Αθήνα.
• Βενέζης, Ηλίας. (1998). Αργοναύτες. Χρονικά των Ελλήνων και Ταξίδια, Αθήνα: ΕΣΤΙΑ.
• Βυζάντιος, Στέφανος. Εθνικά, 2015, επιμέλεια Λαθύρης Γιώργος, Αθήνα: ΙΔΙΟΔΡΟΜΙΟ.
• DANIKEN ERICH. (2000). Στο Όνομα του Δία, μετάφραση Κυριαζόπουλος Φιλοκτήτης, Αθήνα: ΝΟΤΟΣ.
• Δικαίου, Ελένη. (2013). Ο Ιάσονας και οι Αργοναύτες, Αθήνα: Πατάκης.
• Σταύρου, Θ, Βουσβούνη, Φ. (1978). Ευριπίδη Τραγωδίες. Ιφιγένεια εν Αυλίδι και Ιφιγένεια εν Ταύροις, Αθήνα: Οργανισμός Εκδόσεων Διδακτικών βιβλίων.
• «Η Αργοναυτική Εκστρατεία και ο Χρυσός της Κολχίδος», διατίθεται στο διαδικτυακό τόπο: http://mariatsakosfoundation.gr/wp-content/uploads/ 2017/09/MIKINAIKOSpolitismos2.pdf, (16-12-2021).
• Heiner Muller (1929-1995). Θεατρική Τριλογία «Μήδεια» (Ρημαγμένη Όχθη, Μήδειας Υλικό, Τοπίο με Αργοναύτες), διαθέσιμο στο διαδικτυακό τόπο: https://sites.google.com/site/maniatheatrou/, (16-12-2021).
• Henriette Mertz (1898-1985). (1959). The Wine Dark Sea (ΟΙΝΩΨ ΠΟΝΤΟΣ), Αθήνα: ΝΕΑ ΘΕΣΙΣ, διατίθεται στο διαδικτυακό τόπο: https://el.wikipedia.org/wiki/Ενριέτ_Μερτζ, (16-12-2021).
• Καλλιγερόπουλος, Δημήτριος. (2003). Τα Αυτόματα, περιοδικό ΙΣΤΟΡΙΚΑ, 30 Ιανουαρίου 2003, Αθήνα: Ελευθεροτυπία.
• Καπλάνογλου, Σταύρος. (1-7-2017). Αργοναυτική Εκστρατεία και σύγκρουση με Τυρρηνούς πειρατές, διατίθεται στο διαδικτυακό τόπο: https://www.giapraki,vom, (16-12-2021).
• Κουρτίδης, Κωνσταντίνος. (1932). Ιστορία της Θράκης. Από αρχαιοτάτων χρόνων, διαθέσιμο στο διαδικτυακό τόπο: http://users.sch.gr/gkelesidis/images/PDF/Articell/Istoria%20tis%20Thrakis.pdf, (16-12-2021).
• Λαγός, Χρήστος. (2007). Αργοναυτική Εκστρατεία. Η αποκάλυψη του μυστηρίου της, Αθήνα: ΔΙΟΝ.
• Λιαπής, Βάιος. (2019). Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο και Δράμα, Αθήνα: Mathesis, διατίθεται στο διαδικτυακό τόπο: https://mathesis.cup.gr/courses/course-v1, (16-12-2021).

• Μαριολάκος, Η. (2019). Οι Αργοναύτες, Σημειώσεις από Λαϊκό Πανεπιστήμιο την 17-10-2019.
• Μητροπέτρου, Έλενα. (2018). Οι Απαρχές της Ελληνικής Γεωμυθολογίας, Τόμος Α΄, σελίδες 1-80, Αθήνα: ΑΙΓΗΙΣ.
• Μικρογιαννάκης, Εμμανουήλ. (2001). Η θάλασσα κατά την ελληνική αντίληψη, περιοδικό ΙΣΤΟΡΙΚΑ, σελίδες 6-11, Αθήνα: Ελευθεροτυπία.
• Μούσας, Ξενοφών. (2003). Αλεξανδρινοί Αστρονόμοι, περιοδικό ΙΣΤΟΡΙΚΑ, 2 Ιανουαρίου 2003, σελίδες 34-43, Αθήνα: Ελευθεροτυπία.
• Moreu, David. (2020). Ορυκτά του Πλανήτη, μετάφραση Φραγκίσκου Μαρία, Αθήνα.
• Μπουρλά, Φειδία. (2013). Αργοναυτική Εκστρατεία, διαθέσιμο στο: διαδικτυακό τόπο: https://chilonas.com/2013/01/12/httpwp-mep1op6y-gt/, (16-12-2021).
• Παππάς, Θεόδωρος. (2002). Μυθικοί και Αρχαίοι Χρόνοι, σελίδες 6-10, περιοδικό ΙΣΤΟΡΙΑ, 6-6-2002, Αθήνα: Ελευθεροτυπία.
• Πολίτης, Τάσος. (2016). Ο Μύθος ως κυρίαρχος παράγων σύνθεσης του έπους «Αργοναυτικά», Αθήνα: ANDY’S PUBLISHERS.
• Πολυλάς, Ιάκωβος. (1976). ΟΜΗΡΟΥ ΙΛΙΑΔΑ, Ραψωδία Η, μετάφραση, Αθήνα: Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιλίων.
• Πρέσσφιλντ, Στίβεν. (2007). Οι τελευταίες Αμαζόνες, Αθήνα: Πατάκης.
• Σεφέρης, Γιώργος. (1900-1971). Δ΄ Αργοναύτες, 1935, Αθήνα: ΕΣΤΙΑ.
• Σιδέρης, Ζήσιμος. (1978). ΟΜΗΡΟΥ ΟΔΥΣΕΙΑ, Ραψωδία Μ, μετάφραση, Αθήνα: Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων.
• Σκορδίλης, Γιάννης. (1996). Θησαυρός της Γης. Συλλογή λίθων και ορυκτών, DeAgostini Hellaw E.Π.E., Αθήνα.
• Στεφανίδης, Μενέλαος. (1896). Αργοναύτες, 4^η έκδοση, Αθήνα: ΣΙΓΜΑ.
• Συλλογικό. Αρχαίοι Έλληνες και θάλασσα, ΙΣΤΟΡΙΚΑ, 10 Μαΐου 2001, Αθήνα: Ελευθεροτυπία.
• Συλλογικό. ΤΡΟΙΑ ΤΟΥ ΟΜΗΡΟΥ-ΤΟΥ ΣΛΗΜΑΝ-ΤΟΥ ΚΟΡΦΜΑΝ, ΙΣΤΟΡΙΚΑ, 27 Ιουνίου 2002, Αθήνα: Ελευθεροτυπία
• Τάσιος, Θεοδόσιος. (2003). Η τεχνικοφιλία των αρχαίων Ελλήνων, περιοδικό ΙΣΤΟΡΙΚΑ, 30 Ιανουαρίου 2003, σελίδες 6-13, Αθήνα: Ελευθεροτυπία.
• Τάσιος, Θεοδόσιος. (2020). Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία. Βασικές Τεχνολογίες, διατίθεται στο διαδικτυακό τόπο: https://mathesis.cup.gr/courses/course-v1, (16-12-2021).
• Ο μύθος των Αργοναυτών και τα μυστικά εξόρυξης χρυσού, διατίθεται στο διαδικτυακό τόπο: https://www.mixanitouxronou.gr/, (16-12-2021).
• Τι ήταν οι Συμπληγάδες Πέτρες; διαθέσιμο στο διαδικτυακό τόπο: https://www.mixanitouxronou.gr/, (16-12-2021).
• Τριάνα, Χοσέ. Κουβανός θεατρικός συγγραφέας. (1960). Η Μήδεια στον καθρέπτη.
• Χάμιλτον, Έντιθ. (1942). Mythology: Timeless Tales of Gods and Heroes.
• Από την Αργώ στην Τριήρη, διατίθεται στο διαδικτυακό τόπο: https://www.youtube.com/watch?v=N_EW1835IX8, (16-12-2021).