Από τους θησαυρούς του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου

Επιτύμβια στήλη του ναυαγού Δημοκλείδη
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Συλλογή Έργων Γλυπτικής, αρ. ευρ. 752

Προέλευση: Άγνωστη
Διαστάσεις: Ύψος 0,70 μ., πλάτος 0,45 μ.
Χρονολόγηση: 400-375 π.Χ.
Χώρος έκθεσης: Έκθεση Γλυπτών, Aίθουσα 18.

Η επιτύμβια στήλη στεφανώνεται με γείσο και ανθεμωτούς ηγεμόνες καλυπτήρες. Ο νεκρός Δημοκλείδης, ο γιος του Δημητρίου -το όνομά του είναι χαραγμένο στο επιστύλιο, πάνω από την κεφαλή του- παριστάνεται καθιστός καταγής με ανασηκωμένα τα γόνατα, μπροστά από την πρώρα μιας πολεμικής τριήρους, όπως δηλώνει το προεξέχον, καμπύλο έμβολον. Φοράει χιτωνίσκο με κοντά μανίκια και κάθεται πάνω στη χλαμύδα του. Πλάι του έχει αποθέσει τον οπλισμό του, ασπίδα και κορινθιακό κράνος. Ήταν οπλίτης. Στηρίζει το κεφάλι του με το δεξί του χέρι, ακουμπισμένο στα γόνατα, βυθισμένος σε απέραντη θλίψη για τη ζωή του που χάθηκε ή για τη σκληρή του μοίρα που του έγραψε να μείνει άταφος μακριά από την πατρίδα. Η αφαιρετικότητα και ο μινιμαλισμός της στήλης επιτείνονται από την απουσία των χρωμάτων που θα τόνιζαν κάποτε τις λεπτομέρειες του πλοίου. Το κάτω λειασμένο τμήμα της στήλης θα ήταν χρωματισμένο γαλάζιο για να δηλώσει τη θάλασσα. Τόσο ο οπλισμός όσο κυρίως το έμβολο του πλοίου μαρτυρούν ότι ο νέος βρήκε ηρωϊκό θάνατο σε κάποια ναυμαχία. Η στήλη είχε πιθανότατα στηθεί από τους δικούς του πάνω από το κενοτάφιό του, στην πατρίδα, αφού η θάλασσα έγινε ο υγρός του τάφος.

Ναυάγια όμως συνέβαιναν και σε καιρό ειρήνης. Εμπορικά πλοία χάνονταν συχνά στη θάλασσα μαζί με το φορτίο και τους επιβαίνοντες. Οι κακές καιρικές συνθήκες, οι βλάβες στο σκαρί, η ελλιπής γνώση των περιοχών, οι κακοί χειρισμοί στην πλοήγηση αλλά και η πειρατεία, ιδιαίτερα στην ελληνιστική περίοδο, ήταν οι κύριες αιτίες των ναυαγίων. Σύμφωνα με στατιστική μελέτη ο κίνδυνος ναυαγίου για τα πλοία ανοικτής θάλασσας, δηλαδή τα φορτηγά, στην κλασική – ελληνιστική περίοδο ήταν της τάξης 1:20 ή 1:30.

Στο φορτίο των εμπορικών πλοίων, και κατ’επέκταση των ναυαγίων, είναι δυνατόν να περιλαμβάνονται και έργα τέχνης και τεχνολογίας. Η διακίνηση των τελευταίων με τελικό προορισμό την Ιταλία είχε φτάσει στο αποκορύφωμά της στην τελική φάση της ελληνιστικής περιόδου (μέσα 2ου – τέλη 1ου αι. π.Χ.).

Από τα σημαντικότερα ναυάγια που έχουν ερευνηθεί σε ελληνικά νερά είναι το ναυάγιο του Αρτεμισίου, από το οποίο ανασύρθηκαν το χάλκινο άγαλμα του Δία ή Ποσειδώνα και το χάλκινο άλογο με τον αναβάτη του, και το ναυάγιο των Αντικυθήρων, από το οποίο ανελκύσθηκε ο χάλκινος Έφηβος και ο Μηχανισμός.

Δρ Έλενα Βλαχογιάννη

Βιβλιογραφία για τη στήλη του Δημοκλείδη (με χρονολογική σειρά):
Σ. Καρούζου, Εθνικόν Αρχαιολογικόν Μουσείον: Συλλογή Γλυπτών. Περιγραφικός Κατάλογος,, Αθήναι 1967, 83-84, αρ. 752.
B. S. Ridgway, Painterly and Pictorial in Greek Relief Sculpture, in W. G. Moon (επιμ.), Ancient Greek Art and Iconography,Madison 1983, 202-203, εικ. 13-14.
S. Wegener, Funktion und Bedeutung landschaftlicher Elemente in der griechischen Reliefkunst archaischer bis hellenistischer Zeit, Frankfurt am Main – Bern – New York 1985, 168-169, αρ. 200.
Chr. Clairmont, Classical Attic Tombstones, Kilchberg 1993, Ι 316-317, αρ. κατ. 1.330.
A. Scholl, Die attischen Bildfeldstelen des 4. Jhs. v. Chr. Untersuchungen zu den kleinformatigen Grabreliefs im spatklassischen Athen, AMBeih. 17, Berlin 1996, 107, 244-245, αρ. κατ. 70.
Ν. Καλτσάς, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Τα Γλυπτά. Κατάλογος (2η έκδοση), Αθήνα 2002, 321, αρ. κατ. 320 (με εικ.).
J. Clair (επιμ.), Melancholie. Genie und Wahnsinn in der Kunst (Κατάλογος Έκθεσης) Paris – Berlin 2006, 49, αρ. κατ. 3 (A. Pasquier).
S. Albersmeier (επιμ.), Heroes. Mortals and Myths in Ancient Greece (Κατάλογος Έκθεσης) Baltimore 2009, 254-255, αρ. κατ. 66 (Α. Kokkinou).
Η επιγραφή: IG II2 11114

Βιβλιογραφία για αρχαία ναυάγια (με χρονολογική σειρά):
H. Frost, Under the Mediterranean. Marine Antiquities, London 1963.
P. Throckmorton, Shipwrecks and Archaeology. The Unharvested Sea, London 1970.
L. Basch, Ancient Wrecks and the Archaeology of Ships, The International Journal of Nautical Archaeology, 1, 1972, 1-58. H.-W. Rackl, Βουτιά στα περασμένα. Υποβρύχια αρχαιολογία, (μτφρ. Η. Μαυρίγια). Παράρτημα για την υποβρύχια αρχαιολογία στην Ελλάδα του Χ. Κριτζά, Αθήνα 1978. [Ο τίτλος του πρωτοτύπου είναι: Tauchfahrt in die Vergangenheit. Archaologie unter Wasser: ein Tatsachenbericht, Wien 1964].
K. Muckelroy, Maritime Archaeology, Cambridge 1978.
A. J. Parker, Ancient Shipwrecks of the Mediterranean and the Roman Provinces, Oxford 1992.
D. Gibbins, Shipwrecks and Maritime Archaeology, World Archaeology, 32.3, 2000, 279-291.

Βιβλιογραφία για την τριήρη:
J. S. Morrison – J. F. Coates, The Athenian Trireme: the History and Reconstruction of an Ancient Greek Warship, Cambridge – New York 1986.
Εμ. Δ. Νελλόπουλος, Η ελληνική τριήρης, Αθήνα 1999.