Κόμης Ιωάννης δ΄ Αναστάσης

Γράφει το μέλος του ΕΛ.Ι.Ν.ΙΣ  Κατερίνα Καριζώνη(*)

Στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου υπήρχε κάποτε ένας φαρδύς και πολύβουος δρόμος που ονομαζόταν «Αναστάση» και κατέληγε στην πλατεία Μωχάμετ ΄Αλυ. Στην ίδια πλατεία βρίσκονταν και το μέγαρο Δ΄ Αναστάση, το μέγαρο Κότσικα και τα κτίρια των Στεφάνου Ζιζίνια και Μιχαήλ Τοσίτσα. Στο Βρετανικό Μουσείο επίσης ανακαλύπτει κανείς μια συλλογή εννέα αιγυπτιακών παπύρων που ανήκουν στον κόμη Ιωάννη Δ΄ Αναστάση και ανάγονται στο 1400 π. Χ. [1].

Ωστόσο ο Ιωάννης Δ΄ Αναστάσης δεν έγινε ποτέ ιδιαίτερα γνωστός, όπως άλλοι εθνικοί ευεργέτες μας, παρά το σημαντικό επιχειρηματικό και πολιτιστικό του έργο. Μια πιθανή εξήγηση είναι ότι το έργο του περιορίστηκε στα πλαίσια της Ελληνικής παροικίας της Αιγύπτου και στη συνέχεια λησμονήθηκε. Ας δούμε όμως ποιος ήταν ο περίφημος κόμης.

Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη γύρω στα 1780-85. Το οικογενειακό  του όνομα ήταν Ιωάννης Αναστασίου. Για την εκπαίδευσή του λίγα ξέρουμε, εκτός του ότι ήταν φιλομαθής, πολύγλωσσος και αυτοδίδακτος στις γλώσσες  [2]. Ξεκίνησε την εμπορική του δραστηριότητα από τη Μάλτα. Απέκτησε μεγάλη περιουσία, αλλά σύντομα υπό την πίεση δεινών οικονομικών προβλημάτων χρεωκόπησε, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη Μάλτα και να καταφύγει στην Αίγυπτο, συγκεκριμένα στην Αλεξάνδρεια, όπου και εγκαταστάθηκε.

Εκεί χάρη στο επιχειρηματικό του δαιμόνιο και τις στενές σχέσεις του με τον Μωχάμεντ Άλυ ανέκτησε γρήγορα την περιουσία του [3].

Βρισκόμαστε στις αρχές του 19^ου αιώνα. Ο σουλτάνος της Κωνσταντινούπολης έχει διορίσει το 1806 μ.Χ. αντιβασιλέα της Αιγύπτου τον Μωχάμετ Άλη, ο οποίος διατηρεί φιλικές σχέσεις με τους ΄Έλληνες επιχειρώντας ανοίγματα της χώρας στη διεθνή αγορά. Γι’ αυτό και η ελληνική παροικία της Αιγύπτου γνωρίζει σημαντική ανάπτυξη επί των ημερών του. Σύμφωνα με κάποιες μαρτυρίες ο Δ΄ Αναστάσης έχει ήδη συναντήσει τον Μωχάμεντ ΄Αλη προτού ο τελευταίος τοποθετηθεί στη θέση του αντιβασιλέα της Αιγύπτου και έχει συνάψει μαζί  του φιλικές σχέσεις [4].

Ο Ιωάννης Δ΄ Αναστάσης αποτέλεσε έκτοτε στενό συνεργάτη του. Η μεγάλη περιουσία του τού επέτρεπε να αναλαμβάνει τις πληρωμές των φόρων του Μωχάμετ  Άλυ προς την Υψηλή Πύλη, όταν τα κρατικά έσοδα δεν επαρκούσαν. Την συμπάθεια του Μωχάμετ ΄Αλη προς το πρόσωπο του Ιωάννη δ΄ Αναστάση κληρονόμησαν και οι διαδεχθέντες τον Ιμπραήμ πασά Αμπάς ο Α’ 1848-1854 και Σαϊδ 1854-1863 [5].

Όταν το 1857 προέκυψαν προστριβές μεταξύ του πατριάρχου Αλεξανδρείας Ιερόθεου Β’ και της επιτροπής της Κοινότητας Αλεξανδρείας, ο αντιβασιλέας της Αιγύπτου ανέθεσε την επίλυση της διαφοράς σε τριμερή επιτροπή αποτελούμενη από  τους προξένους Ιωάννη Δ΄ Αναστάση Σουηδίας και Νορβηγίας, Γκερέν της Ρωσίας και Δημ. Ρίζου της Ελλάδας [6].

Ο Ιωάννης Δ΄ Αναστάσης κατείχε σημαντική θέση στην Ελληνική παροικία της Αλεξάνδρειας. Ο οίκος του υπήρξε ο μεγαλύτερος εμπορικός και εφοπλιστικός οίκος της Αιγύπτου. Το ½ των πλοίων που εισέρχονταν στο λιμάνι της Αλεξάνδρειας ανήκαν σ΄ αυτόν. Ως έμπορος ο Δ ’Αναστάσης προμήθευε τον Μοχάμεντ Άλη με όπλα και πολεμοφόδια που εισήγαγε από τη Μάλτα, τη Γαλλία και την Ιταλία. Ανάμεσα στις πολυσχιδείς του δραστηριότητες, ήταν και η ίδρυση μιας  τράπεζας [7]. Μεταξύ των συνεργατών του βρίσκουμε κάποια στιγμή κι έναν εθνικό ευεργέτη, ΄Έλληνα της διασποράς, τον Ιωάννη Παπάφη.

Ο Παπάφης ήταν ανιψιός του Δ΄ Αναστάση, γιος της αδελφής του. Ο Ιωάννης Παπάφης έφυγε σε νεαρή ηλικία απ΄ τη γενέτειρά  του τη Θεσσαλονίκη για τη Σμύρνη. Γύρω στα 1810 όμως εγκαταστάθηκε στην Αλεξάνδρεια και εργάστηκε στις επιχειρήσεις του θείου του. Εκείνος διαβλέποντας την ευφυία και το επιχειρηματικό δαιμόνιο του ανιψιού του, τον έστειλε στη Μάλτα. Εκεί ο Παπάφης επιδόθηκε στο εμπόριο αναλαμβάνοντας την τροφοδοσία του αγγλικού στόλου και απέκτησε περιουσία που του επέτρεψε να πραγματοποιήσει τις μεγάλες δωρεές στην πατρίδα του.

Ο κόμης Δ΄ Αναστάσης υπήρξε εξαιρετικός επιχειρηματίας  και άνθρωπος. Όταν ανέκτησε την περιουσία του στην Αίγυπτο, κάλεσε τους παλιούς δανειστές του από τη Μάλτα και ξόφλησε τα χρέη του, αν και οι ίδιοι του τα είχαν χαρίσει. Πολλά καθιδρύματα στην Αλεξάνδρεια συστήθηκαν με τα δικά του χρήματα.

Ο ίδιος εργάστηκε για την ίδρυση της Ελληνορθόδοξης κοινότητας της Αλεξανδρείας, του Ελληνικού νοσοκομείου και της εκκλησίας του Ευαγγελισμού. Κατέβαλε εξ ημισείας με τον Πατριάρχη Ιερόθεο τον Β΄ τα έξοδα για την ίδρυση της Σχολής Θηλέων στην Αλεξάνδρεια. Το 1854 πραγματοποίησε δωρεά προς την Ελληνική Κοινότητα 210,80 λιρών Αιγύπτου, κληροδότησε το  ¼ της κινητής περιουσίας του σ΄ αυτήν  [8].

Για το έργο και τις φιλανθρωπίες του τιμήθηκε με τον τίτλο του κόμητος από την Σουηδία, η οποία και τον διόρισε πρόξενό της. Ο Αθανάσιος Πολίτης στο βιβλίο του «ο Ελληνισμός και η Νεωτέρα Αίγυπτος» γράφει χαρακτηριστικά: Ο Δ΄ Αναστάσης μετά την αποκατάσταση της περιουσίας του κατέλαβε θέσιν περίλαμπρον εν τη Αλεξανδρινή κοινωνία. Πας ταξιδιώτης επίσημος παρεπιδημών εν Αλεξανδρεία, εφιλοξενείτο παρά τω προξένω της Σουηδίας, όστις είχε πάντοτε ανοικτήν την οικίαν του, περιεποιείτο μεγαλοπρεπώς και εδεξιούτο μετ΄άκρας ευγενείας τους ξένους, ούς του παρουσίαζον ή του συνίστων».

Δεν ασχολήθηκε μόνο με το εμπόριο  ο αλεξανδρινός ευγενής, αλλά και με επιστημονικά θέματα και ειδικότερα με τη μόλις αναδυόμενη τότε αιγυπτιολογία. Πραγματοποιούσε αρχαιολογικές ανασκαφές στην έρημο και συνέλεγε αρχαιολογικά ευρήματα. Διάφορες εργασίες του έγιναν παγκοσμίως γνωστές, πολλά δεδομένα στηρίζονται  στις εμβριθείς παρατηρήσεις του, ενώ κάποιοι κλάδοι της Αιγυπτιολογίας επηρεάστηκαν από την ανακάλυψη των περίφημων παπύρων του. Η αρχαιολογική του συλλογή αγοράστηκε αργότερα από το Βρετανικό Μουσείο.

«Τα πλούτη και η εκτίμησις των ξένων  στο πρόσωπό του δεν ίσχυσαν να καταστήσωσι τον Δ’  Αναστάσην υπερόπτην και προς την ελληνικήν πατρίδα καθηκόντων του επιλήσμονα. Ού μόνον σημαντικά ποσά υπέρ της Ελλάδος εθυσίασεν, αλλά προκειμένου να συμπηχθή εν Αλεξανδρεία Κοινότης Ελληνική και να ανεγείρη αύτη νοσοκομείον, ναόν και σχολεία ο αείμνηστος ανήρ και ο ίδιος αγαθόν παρέσχεν παράδειγμα δειχθείς αρωγός των έργων τούτων χρηματικώς και προσωπικώς» [9].

Ο τότε  σύγχρονος ομογενής δικηγόρος Γεώργιος Κηπιάδης αναφέρει στο έργο του « Έλληνες εν Αίγυπτω 1766-1892» σχετικώς με την ανέγερσιν  του ναού του Ευαγγελισμού: «Επί κεφαλής όλων και πάλι η τριάς των διακεκριμένων δια  πλούτον και αξίωμα και δη και  φιλογένειαν ομογενείς Μιχαήλ Τοσίτσας, Γενικός Πρόξενος της Ελλάδος, Στέφανος Τζιτζίνιας, Γενικός Πρόξενος του Βελγίου, κόμης Ιωάννης δ΄ Αναστάσης γενικός πρόξενος της Σουηδίας και Νορβηγίας, οίτινες και προς τούτο απαιτούμενην άδειαν επέτυχον και περί των μέσων εμερίμνησον δια την ανέγερσιν  του μεγάλου τούτου έργου».

Υπήρξε επίσης φλογερός πατριώτης κι ένας απ΄ τους βασικότερους χρηματοδότες της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 χωρίς όμως να το διατυμπανίζει. Εξαγόρασε πάνω από χίλιους ΄Έλληνες αιχμαλώτους και τους έστειλε πίσω στις ιδιαίτερες πατρίδες τους. Ανάμεσα στις πράξεις ευεργεσίας του ήταν και η εξαγορά μιας νεαρής αιχμάλωτης από την Πελοπόννησο, την οποία υιοθέτησε. Η θετή του κόρη και κληρονόμος του έγινε σύντομα περιζήτητη νύφη. Παντρεύτηκε τον γενικό πρόξενο της Γαλλίας στην Αίγυπτο και εγκαταστάθηκε στην Ευρώπη [10]

Ο Δ΄ Αναστάσης πέθανε κοντά της γύρω στα 1860, κληροδοτώντας στην Ελληνική κοινότητα το τεσσαρακοστό της περιουσίας του ειδικώς δε στην Τοσιτσαία Σχολή και 1400 περίπου τόμους της βιβλιοθήκης του. «Εις το  αριστερό το εκ της νοτιοδυτικής θύρας εισιόντι πρώτον τετράγωνον του πρώτου Νεκροταφείου της Ελληνικής εν Αλεξανδρεία κοινότητος εγείρεται μνημείον μαρμάρου επί τεσσάρων δωρικού ρυθμού κιόνων με το όνομα του κόμητος Ιωάννου Δ΄ Αναστάση».

_______________________________________________________________________________________

(*) Η Κατερίνα Καριζώνη σπούδασε Οικονομικά και είναι Διδάκτωρ Οικονομικών  Επιστημών στο  Α.Π.Θ. Έχει γράψει ποιήματα, διηγήματα. Ιστορικές μελέτες, μυθιστορήματα – συνολικά 30 βιβλία. Είναι μέλος της Εταιρείας Λογοτεχνών Θεσσαλονίκης και του Κύκλου Ποιητών καθώς και του Ελληνικού Ινστιτούτου Ναυτικής Ιστορίας.

Πηγές

1. Αθανασίου Πολίτη, ο Ελληνισμός και η νεωτέρα Αίγυπτος , τομ.Α Ιστορία του Αιγυπτιώτη Ελληνισμού, από το 1798-1927, εκδοτική εταιρεία «Γράμματα» Αλεξάνδρεια-Αθήνα
2. Reporter.gr
3. Κατερίνα Καριζώνη «Κόμης Δ΄Αναστάσης, ο αφανής πατριώτης», Περιοδικό Μακεδονική Ζωή, τεύχος 331, 1993
4. ο.π
5. Κωστή Παρασύρα, Κόμης Ιωάννης δ΄Αναστάσης, αρχείο ΕΛΙΑ – ΜΙΕΤ
6. Αθανασίου Πολίτη, ο Ελληνισμός και η νεωτέρα Αίγυπτος, ο.π.
7. Reporter.gr ο.π.
8. Κωστή Παρασύρα, Κόμης Ιωάννης δ΄Αναστάσης, αρχείο ΕΛΙΑ – ΜΙΕΤ
9. ο.π
10. Κατερίνα Καριζώνη : Κόμης Ιωάννης δ΄Αναστάσης, Το 1821 μέσα απ΄τη ματιά σύγχρονων συγγραφέων, συλλογικό έργο, εκδόσεις 24 γράμματα 2020.