Οι “πόλεμοι του μπακαλιάρου” και τα διδάγματά τους. Μια πάντα επίκαιρη ιστορία.

Στα παγωμένα νερά του Βόρειου Ατλαντικού, από το 1958 μέχρι το 1976, όχι μία, ούτε δύο, αλλά τρείς  θερμές αντιπαραθέσεις έλαβαν χώρα ανάμεσα στη Μεγάλη Βρετανία, μια ναυτική υπερδύναμη και την Ισλανδία, ένα μικρό κράτος με πληθυσμό μόλις 2 εκατοντάδες χιλιάδες κατοίκους. Παραδόξως, αλλά όχι ανεξήγητα και τις 3 φορές η Ισλανδία βγήκε νικήτρια. Όλα αυτά συνέβησαν εξαιτίας του μπακαλιάρου και των δικαιωμάτων αλιείας του. Οι αντιπαραθέσεις αυτές έμειναν στην ιστορία ως “οι πόλεμοι του μπακαλιάρου” (Cod Wars). Η πρόσφατη λόγω Brexit διένεξη μεταξύ του Ηνωμένου Βασιλείου και της Γαλλίας με αφορμή τα δικαιώματα των Γάλλων ψαράδων στην περιοχή του Guernesey, μας δείχνει ότι η αλιεία στις ανοικτές θάλασσες ήταν, είναι και θα είναι ένα σημαντικό πολιτικο – οικονομικό θέμα, το οποίο μάλιστα μπορεί εύκολα να μετατρέπεται σε ανοικτή αντιπαράθεση με θερμά επεισόδια.

Η προϊστορία

Ο μπακαλιάρος του Βόρειου Ατλαντικού ποικίλλει σε χρώμα από γκρι έως πρασινοκαφέ και μπορεί να φτάσει σε μήκος το ενάμισο μέτρο. Αν και όχι τόσο νόστιμος όσο τα ψάρια της Μεσογείου, ωστόσο, όπως ξέρουμε, με την κατάλληλη μαγειρική επεξεργασία μπορεί να αποτελέσει εξαιρετικό έδεσμα. Εν πάσει περιπτώσει για τους Σκανδιναβούς Βίκιγκς, που δεν φημίζονταν και για τις γαστριμαργικές ευαισθησίες τους, τα ψάρια αυτά υπήρξαν από την αρχαιότητα βασικό είδος διατροφής τους, αφού τα κατανάλωναν αποξηραμένα κατά τη διάρκεια των μακρών ταξιδιών τους. Τον ένατο μ.Χ. αιώνα οι Νορβηγοί και οι Δανοί άρχισαν να επιδίδονται σε επιδρομές εναντίων των βρετανικών νησιών. Αυτοί λοιπόν, εκτός από σφαγές και καταστροφές, ευθύνονται και για την γνωριμία των Βρετανών με το συγκεκριμένο είδος ψαριού. Οι Βρετανοί το ενέταξαν πολύ γρήγορα στη διατροφή τους. Έτσι, μεγάλο μέρος του αλιευτικού στόλου τους άρχισε πλέον να προσανατολίζεται προς τη θαλάσσια περιοχή γύρω από την Ισλανδία όπου ζουν τεράστιες ποσότητες αυτών των αλιευμάτων. Στα τέλη  δε του 14ου αιώνα ήταν τόσο πολυπληθής η παρουσία των Βρετανών ψαράδων στα νερά της Ισλανδίας, που προκάλεσε τη διαμαρτυρία του βασιλιά της Δανίας ‘Ερικ (η Δανία είχε την επικυριαρχία της Ισλανδίας και των νησιών Φερόες) προς τον βασιλιά της Αγγλίας Ερίκο Ε’.

Η διένεξη αυτή δεν κατέστη δυνατόν να επιλυθεί αποτελεσματικά για μερικούς αιώνες. Όμως το 1901 υπογράφηκε μια Αγγγλο-Δανική συμφωνία “περί καθορισμού των χωρικών υδάτων”. Συμφωνήθηκε τότε ότι η Ισλανδία δικαιούται να έχει χωρικά ύδατα μέχρι 3 ναυτικά μίλια από τις ακτές της (ο περίφημος κανόνας του βεληνεκούς ενός κανονιού), όπου θα απαγορεύεται η αλιεία από κάθε τρίτη χώρα. Η διάρκεια της συμφωνίας καθορίστηκε σε 50 έτη. Δεν είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι σε αυτή τη συμφωνία η μεγάλη χαμένη ήταν η Ισλανδία, αφού τα Βρετανικά αλιευτικά αλώνιζαν ελεύθερα μέχρι και 3 μίλια από της ακτές της. Έτσι, 2 χρόνια πριν τη λήξη ισχύος της συμφωνίας, το 1949, οι Ισλανδοί (που από το 1944 είχαν πλέον γίνει ανεξάρτητο κράτος) ξεκίνησαν τη διαδικασία αναθεώρησής της.

Σε πρώτη φάση έκαναν το 1952 ένα δειλό βήμα επεκτείνοντας τη χωρική τους θάλασσα από 3 σε 4 ν.μ. Αλλά και αυτό το  μόλις 1 μίλι, ήταν αρκετό για να εξαγριώσει την Γηραιά Αλβιώνα εναντίον του “θρασύτατου μικρού γείτονα”. Έτσι, αποφάσισε την επιβολή εμπάργκο των λιμανιών της για τα ισλανδικά αλιεύματα. Όμως αυτή η σπασμωδική ενέργεια εξελίχθηκε σε μπούμερανγκ. Καταρχάς η Σοβιετική Ένωση έσπευσε να αγοράσει εκείνη όλα τα αλιευτικά προϊόντα της Ισλανδίας. Αυτή η κίνηση, εν μέσω Ψυχρού Πολέμου, έκανε τις Ηνωμένες Πολιτείες, φοβούμενες την αύξηση της επιρροής της Ρωσίας,  να σπεύσουν να ενθαρρύνουν τους Ευρωπαίους  συμμάχους τους να κάνουν το ίδιο, δηλαδή να αγοράζουν τα ισλανδικά αλιεύματα. Έτσι, οι βρετανικές κυρώσεις εκμηδενίστηκαν και η Ισλανδία παγίωσε χωρίς προβλήματα τα νέα της όρια. Τελικά, το 1956, μετά και την απόφαση του Οργανισμού Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας που συντάχθηκε με την Ισλανδία, η Μεγάλη Βρετανία παραδέχτηκε την ήττα της και απεδέχθη την νέα κατάσταση.

Πρώτος πόλεμος του μπακαλιάρου

Τα προβλήματα, όμως, στα παγωμένα νερά του Βόρειου Ατλαντικού δεν τελείωσαν, αφού 2 χρόνια μετά, τον Απρίλιο του 1958, η Ισλανδία έσπευσε να εφαρμόσει πρώτη τα συζητηθέντα (αλλά όχι αποφασισθέντα) στην μόλις περατωθείσα πρώτη Σύνοδο για το Δίκαιο της Θάλασσας στη Γενεύη (γνωστή και ως UNCLOS Ι). Επέκτεινε δηλαδή τα εθνικά της ύδατα ακόμη περισσότερο, από τα 4 ναυτικά μίλια στα μέγιστα προβλεπόμενα 12. Για τους Ισλανδούς, που είχαν βαρεθεί να βλέπουν τα Βρετανικά αλιευτικά να ταξιδεύουν 2 μέρες μακρυά από τις βάσεις τους για να σαρώσουν τις θάλασσες γύρω από τη μικρή χώρα τους, αυτή η επέκταση έμοιαζε απόλυτα δίκαιη.

Οι Βρετανοί όμως δεν είχαν την ίδια γνώμη. Διαθέτοντας ένα από τα ισχυρότερα ναυτικά του κόσμου, απέναντι στην Ισλανδία που διέθετε μόνο 7 μικρές ακτοφυλακίδες, πίστεψαν ότι η μικρή αναιδής χώρα δεν θα κατόρθωνε να επιβάλει εμπράκτως στον πολυάριθμο βρετανικό αλιευτικό στόλο την απαγόρευση της αλιείας εντός των 12 μιλίων. Για να το διασφαλίσουν, μάλιστα, έστειλαν και ένα αριθμό πολεμικών σκαφών τους να περιπολούν στην περιοχή. Έτσι ξεκίνησε ο “πρώτος πόλεμος του μπακαλιάρου” (Cod War, σε χιουμοριστική αντιστοιχία με το Cold War), ο οποίος κράτησε 3 χρόνια.

Στην περίοδο αυτή, παρά την πολύ μεγάλη ανισότητα μαχητικής ικανότητας, η ισλανδική ακτοφυλακή έκανε ό,τι μπορούσε για να κάνει την ζωή των βρετανών ψαράδων δύσκολη. Πολλά τα περιστατικά προσκρούσεων ισλανδικών ακτοφυλακίδων σε βρετανικά αλιευτικά, πολλές απόπειρες συλλήψεως ψαράδων, συνεχείς δυναμικές παρεμβάσεις των βρετανικών πολεμικών πλοίων και εκατέρωθεν προειδοποιητικές βολές πυροβόλων όπλων,  απετέλεσαν το σκηνικό αυτού του ανορθόδοξου ακήρυχτου πολέμου. Αλλά η μάχη κρίθηκε όχι στη θάλασσα αλλά στη διπλωματία. Η Ισλανδία απείλησε ότι θα αποχωρήσει από το ΝΑΤΟ και θα κλείσει την αμερικανική βάση στο Keflavik, διαμαρτυρόμενη για την έλλειψη υποστήριξής της από τα κράτη της συμμαχίας. Αυτή η πειστική γεωπολιτική απειλή, διατυπωμένη μέσα στο αποκορύφωμα του Ψυχρού Πολέμου και ο τρόμος των Δυτικών Χωρών μήπως η Σοβιετική Ένωση σπεύσει να καλύψει το ενδεχόμενο στρατηγικό κενό του Βόρειου Ατλαντικού, ανάγκασε τους βρετανούς να καταπιούν για δεύτερη φορά το “πικρό χάπι” της υποχώρησης. Άλλωστε η επιχείρηση υποστήριξης των αλιέων τους άρχισε να κοστίζει περισσότερο από τα τυχόν εμπορικά κέρδη τους. Για την τιμή των όπλων συμφωνήθηκε μια μεταβατική περίοδος 3 ετών καθώς επίσης και ότι για κάθε σχετική μελλοντική διαφορά μεταξύ των 2 χωρών το θέμα θα παραπεμπόταν αυτομάτως στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης.

Σε αυτή τη φάση είδαμε επίσης και τη χρήση ενός “νέου όπλου” στον αγώνα των Ισλανδών ακτοφυλάκων κατά των ψαράδων – εισβολέων: Μια απλή όσο και αποτελεσματική συσκευή κοπής διχτυών τράτας. Στην ουσία το εργαλείο αυτό βασιζόταν στην τεχνική της ναρκαλιείας. Οι ακτοφυλακίδες τραβούσαν πίσω τους ένα ειδικό άγκιστρο με 4 “κόφτες” και χείριζαν έτσι ώστε να κόβουν τα δίχτυα από τις μηχανότρατες. Μετά από αυτό τα αλιευτικά δεν είχαν άλλη επιλογή από το να επιστρέψουν στη βάση τους, με ζημιά μάλιστα μερικών χιλιάδων λιρών.

Για να εμποδιστούν τα ισλανδικά σκάφη να χρησιμοποιήσουν τους “κόφτες διχτυών” αποφασίστηκε τα βρετανικά πλοία να κινούνται πρώτα και να τα εμβολίζουν. 55 περιστατικά συγκρούσεων σκαφών (ηθελημένων ή αθέλητων) καταγράφηκαν μέσα σε μόλις 6 μήνες. Η Ισλανδία διέκοψε τις διπλωματικές της σχέσεις με το Ηνωμένο Βασίλειο, απειλώντας για μια ακόμα φορά να αποχωρίσει από το ΝΑΤΟ. Και για ακόμα μια φορά, υπό την πίεση του ΝΑΤΟ η Βρετανία υποχωρεί το 1976, αποδεχόμενη το όριο των 200 ν.μ για την ΑΟΖ. 6 χρόνια μετά, το 1982, το όριο αυτό θα υιοθετηθεί σε παγκόσμιο επίπεδο στο Montego Bay όπου θα υπογραφεί η νέα Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας. Ο τρίτος πόλεμος του μπακαλιάρου κράτησε μόνο 6 μήνες, αλλά ήταν ο πιό δαπανηρός από όλους. Οι Βρετανοί κινητοποίησαν 24 φρεγάτες για την επιχείρηση, οι οποίες επέστρεψαν με ζημιές 1 εκατομμυρίου λιρών, λόγω των πολλαπλών επιθέσεων εμβολισμού των αντιπάλων σκαφών.