Ο Τύφος της Αττικής, η επιδημία της Ρώμης, ο Μαύρος Θάνατος, άλλες επιδημίες από το παρελθόν και ο κορονοϊός του σήμερα.

Τού Γιώργου Ηλιόπουλου, ιστορικού ερευνητή και μέλους του ΕΛ.Ι.Ν.ΙΣ.

Οι επιδημίες απαιτούν κοινή λογική και κριτική σκέψη

Η ζωή από την εποχή που εμφανίζονται οι άνθρωποι στον πλανήτη απειλείται από δεκάδες κινδύνους, όπως ένοπλες συγκρούσεις, επιδημίες, λιμούς, υψηλή παιδική θνησιμότητα και άλλους. Στο περιβάλλον αυτό ο μέσος όρος ζωής παραμένει σε εξαιρετικά χαμηλά επίπεδα σε σχέση με τα ανάλογα σύγχρονα στατιστικά ευρήματα, με τους ανθρώπους να ενδιαφέρονται διακαώς για την υγεία, αναζητώντας τρόπους πρόληψης και θεραπείας διαφόρων συχνών παθήσεων. Αυτό το ενδιαφέρον οδηγεί στην ανάπτυξη λατρειών σχετικών με την υγεία και τις θεραπείες, στην δημιουργία ιερών και με την εμφάνιση του Ασκληπιού στον σχηματισμό ομάδων ειδικών που ασχολούνται αποκλειστικά με την θεραπευτική αγωγή, αποτελώντας την αφετηρία για την εξέλιξη της ιατρικής όπως διαμορφώνεται στην εποχή μας.

Ο Τύφος της Αττικής
Κατά το 430 π.Χ. μία τρομερή επιδημία τυφοειδούς πυρετού πλήττει την Αττική που επανέρχεται κατά διαστήματα επί μία τριετία, με συντελεστή θνησιμότητας της τάξης του 25%. Η επιδημία εξαπλώνεται προς το νότο έως την Λακωνία και προς βορράν έως την Ιλλυρία, με τον Ιπποκράτη να φροντίζει για την διασπορά των Ασκληπιαδών σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο με στόχο να απομονώσει τα κρούσματα και να αποφύγει την εκδήλωση πανδημίας.

Με δεδομένο ότι τα αστικά κέντρα της εποχής έχουν αναπτυχθεί σε χώρους προγενέστερων προϊστορικών οικισμών, είναι ευνόητο πως ο άναρχος πολεοδομικός σχεδιασμός και τα επίγεια δίκτυα αγωγών λυμάτων συμβάλλουν αποφασιστικά στην διάχυση της επιδημίας. Οι εντολές του ιατρικού προσωπικού της εποχής που ακολουθεί τον Ιπποκράτη στον αγώνα του είναι μάλλον απλές, αλλά αποδεικνύονται σωτήριες. Το πόσιμο νερό βράζεται και χρησιμοποιείται για την διήθηση και τον καθαρισμό του ένα λινό κωνικό φίλτρο, γνωστό με την λατινική έκφραση Manicum Hippocraticum.

Το φίλτρο χρησιμοποιείται ανελλιπώς και στον ελληνορωμαϊκό κόσμο αξιοποιείται για την παρασκευή οίνου που αναμειγνύεται με μέλι, κανέλα και άλλα μπαχαρικά (Vinum Hippocraticum), επιβιώνοντας κατά τον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση, ενώ στην εποχή μας παραμένει σε χρήση στην νοτιοδυτική Γαλλία και την βόρειο Ισπανία για την Παρασκευή οίνων τύπου Hippocras ή Hypocras.

Η Επιδημία της Ρώμης
Με την εμφάνιση του ιπποδάμειου πολεοδομικού σχεδιασμού και τις υπογειοποιήσεις των αγωγών, οι πόλεις με πρώτη την Μίλητο (479 π.Χ.), αναμφίβολα βελτιώνουν τις υγειονομικές συνθήκες, αλλά οι επιδημίες δεν εξαλείφονται. Μία από τις χειρότερες ξεσπά στην Ρώμη το 293 π.Χ., με την δριμύτητά της να υποχρεώνει την Σύγκλητο να στραφεί μετά την μελέτη των Σιβυλλικών χρησμών και αναλόγων από τους Δελφούς στον θεό της Επιδαύρου. Η ιατρική αποστολή των Ασκληπιαδών που καταφθάνει στην Ρώμη αναπλέοντας τον Τίβερη, φροντίζει με κάποιο τέχνασμα να ωθήσει τον όφι-δράκοντα που εκπροσωπεί τον Ασκληπιό, προς την νησίδα Insula Tiberina (Λυκαονία), χώρο που επιλέγεται με την υποτιθέμενη παρέμβαση του θεού για το Ασκληπιείο.
Σύμφωνα με την τελευταία απογραφή η Ρώμη έχει τότε 260.000 κατοίκους και είναι ασφυκτικά υπερπλήρης λόγω της εμπόλεμης κατάστασης με τους Σαμνίτες. Η επιλογή της νησίδας από τους Ασκληπιάδες που μεταφέρουν στην άλλη όχθη, στο σύγχρονο Trastevere όλα τα επιβεβαιωμένα κρούσματα για να τα απομονώσουν, εξυπηρετεί ουσιαστικά την λειτουργία ενός κεντρικού διαγνωστικού σταθμού και ταυτόχρονα ενός κόμβου ελέγχου των μετακινήσεων από την απομονωμένη περιοχή προς τον αστικό ιστό της πόλης. Επιπλέον ελέγχουν τα πληρώματα των σκαφών από την παραλία της Ostia που αναπλέουν τον ποταμό με κατεύθυνση τις αγορές της Ρώμης.

Η Επιδημία Ευλογιάς επί Μάρκου Αυρηλίου

Κατά το 165 μ.Χ. Ρωμαίοι λεγεωνάριοι που πολιορκούν την Σελεύκεια στην Συρία, προσβάλλονται από τον ιό της ευλογιάς, τον οποίο και μεταφέρουν στην Ιταλία. Η επιδημία που ξεσπά αποδεικνύεται ολέθρια, με τον Γαληνό να περιγράφει με ακρίβεια την συμπτωματολογία, δηλαδή τον μεγάλων διακυμάνσεων εκτικό πυρετό, την έντονη δυσοσμία της αναπνοής, τα ελκώδη εξανθήματα, τις ελκώσεις του λάρυγγα και της τραχείας, τις εμετικές κρίσεις, τον έντονο βήχα και την καταρροή. Ο ίδιος παρατηρεί πως μόνον ασθενείς με μελανά εξανθήματα έχουν ελπίδες ίασης, ενώ για τους υπόλοιπους επιβάλλεται μία θεραπευτική αγωγή περιορισμού των επιπτώσεων των οδυνηρών συμπτωμάτων χωρίς όμως να αποτρέπεται ο θάνατος.
Η επιδημία επανέρχεται τουλάχιστον ακόμα μία φορά έως το 189 μ.Χ. και με βάση τις απογραφές που δίδουν έναν πληθυσμό της τάξης των 60 εκατομμυρίων του ελληνορωμαϊκού κόσμου η θνησιμότητα φθάνει το 25%. Ιστορικοί των μέσων του επόμενου αιώνα όπως ο Ηρωδιανός και ο Δίων Κάσιος που περιγράφουν το δεύτερο κύμα επί Κόμοδου, αναφέρονται σε 2.000 θανάτους σε ημερήσια βάση μόνον στην Ρώμη, σημειώνοντας πως ένα στα τέσσερα κρούσματα είναι θανατηφόρο. Το εμβόλιο κατά της ευλογιάς εμφανίζεται το 1796, χάρη στις άοκνες προσπάθειες του Edward Jenner και αποτελεί το πρώτο αποτελεσματικό σκεύασμα στην ιστορία της ιατρικής που ουσιαστικά εξαλείφει την νόσο.

Ο Μαύρος Θάνατος
Η επιδημία της βουβωνικής πανώλης εμφανίζεται το 1343 στην Κριμαία, προερχόμενη από την κεντρική Ασία και σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις εξαπλώνεται στην Ευρώπη μέσω εμπόρων που ακολουθούν τον πασίγνωστο δρόμο του μεταξιού, καταλήγοντας συνήθως στην Ιταλία. Ο ξενιστής του βακτηρίου είναι ψύλλοι που παρασιτούν σε αρουραίους, οι οποίοι και το μεταφέρουν στους ανθρώπους. Αν και δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία, οι θάνατοι μέσα σε μία τετραετία στην Ευρασία εκτιμώνται σε 75 ή ακόμα και 200 εκατομμύρια, με την Ευρώπη να επανέρχεται στα επίπεδα του πληθυσμού της πριν από την επιδημία μετά από δύο αιώνες. Παρά το γεγονός ότι η θνησιμότητα κυμαίνεται μεταξύ 45–50%, δεν έχει ανακαλυφθεί αποτελεσματικό εμβόλιο, με συνέπεια κατά την τελευταία εμφάνιση της νόσου το 2017 στην Μαδαγασκάρη, να σημειωθούν 170 θάνατοι και να προσβληθούν χιλιάδες άνθρωποι.

Κίτρινος Πυρετός και Ισπανική Γρίπη
Αν και γνωστός από τα μεγάλα κύματα του 1821 στην Ισπανία, όταν μάλιστα ο Δούκας de Richelieu αναπτύσσει 30.000 στρατιώτες στα Πυρηναία για να διακόψει κάθε επαφή με την ισπανική επικράτεια και του 1878 στην κοιλάδα του Μισισιπή με 20.000 θύματα, ο κίτρινος πυρετός αποκτά μεγάλη δημοσιότητα με την επιδημία του 1898. Τότε η επέμβαση των Αμερικανών στην Κούβα κατά την διάρκεια του πολέμου με την Ισπανία, επιδεινώνει την εξάπλωση της επιδημίας που έως τότε περιορίζεται στην Καραϊβική.
Η οξύτατη λοιμώδης νόσος προκαλείται από ιό που μεταδίδεται από κουνούπια σε ευπαθείς ξενιστές και πλήττει ολόκληρη την κεντρική Αμερική. Χάρη στις συγκινητικές προσπάθειες ομάδας στρατιωτικών ιατρών υπό τον Walter Reed, καταγράφονται με ακρίβεια τα συμπτώματα, όπως ο υψηλός πυρετός, η ναυτία, οι πόνοι ή τάση προς έμετο και αναγνωρίζονται τα κουνούπια ως ο βασικός ένοχος εξάπλωσης. Παρά το γεγονός τα πρώτα εμβόλια εμφανίζονται το 1930, η θνησιμότητα μειώνεται δραστικά με χρήση αντιπυρετικών και εξάλειψη της απειλής των κουνουπιών. Η επιτυχημένη αντιμετώπισή της πάντως το 1898 επιτρέπει τη την απρόσκοπτη κατασκευή της διώρυγας του Παναμά.

Μία εικοσαετία αργότερα, η επιδημία της ισπανικής γρίπης που εκδηλώνεται τον Μάιο του 1918, επεκτείνεται σε τέσσερα κύματα καλύπτοντας ολόκληρη την υδρόγειο έως το 1920. Ο ιός προκαλεί βαρύτατες επιπλοκές που περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων πνευμονία, ωτίτιδα και πλευρίτιδες, ενώ με 500 εκατομμύρια κρούσματα και περίπου 22 εκατομμύρια θανάτους έχει μία θνησιμότητα της τάξης του 4,4%, με πλέον ευάλωτες τις ηλικίες μεταξύ 20 και 40 ετών. Από τότε αναπτύσσονται διάφορα αντιγριπικά εμβόλια με κυριότερο αυτό του 2009 που καλύπτει ικανοποιητικά τον ιό H1N1/09 και αντιμετωπίζει την επιδημία γρίπης που εκδηλώνεται στο ίδιο χρονικό διάστημα.

Με την είσοδο στον νέο αιώνα εκδηλώνονται επιδημίες κορονοϊών, όπως του SARS-COV (2003), του MERS-COV (2012) και πρόσφατα του COVID-19. Πάντως από την εποχή που ο Ιπποκράτης αντιμετωπίζει με επιτυχία τον τύφο της Αττικής, το πρώτο μέλημα των ιατρικών κοινοτήτων έγκειται στην απομόνωση των κρουσμάτων των επιδημιών και στην δραστική μείωση των κινήσεων του πληθυσμού. Κατά συνέπεια οι διάλογοι θεολόγων, ιολόγων και λοιμωξιολόγων, μάλλον είναι αδόκιμοι και επιπλέον εάν κάποιος αναλογισθεί πως εάν αντί του σχετικά ήπιου COVID-19, είχε εμφανισθεί πανώλη με θνησιμότητα 50%, τότε φαντάζουν επιεικώς ανόητοι.

Το άρθρο πρωτοδημοσιεύθηκε στην ιστοσελίδα fosonline.gr