Το ναυάγιο. «The Shipwreck» του William Falconer

Γράφει ο Άρης Καθρέπτας, Γεν. Γραμματέας ΕΛ.Ι.Ν.ΙΣ

          Η θάλασσα είναι δίκαιη , η μοίρα είναι ίδια για όλους και το ναυάγιο είναι ένα ταξίδι που δεν τελειώνει ποτέ.

Ναυάγιο, μια λέξη που στο άκουσμά της προκαλεί τρόμο, εξάπτει τη φαντασία και στο υποσυνείδητο σχηματίζονται καταιγίδες που καταπίνουν πλοία, θαλάσσια τέρατα που αγκαλιάζουν και τραβούν στο βυθό πλοία και ανθρώπους. Με την κυριολεκτική έννοια της λέξης θεωρούμε τη βύθιση την προσάραξη ή ακόμα την εξαφάνιση ενός πλοίου.

 Το ναυάγιο ως γεγονός έχει χρησιμοποιηθεί και αξιοποιηθεί από πολλούς λογοτέχνες και ποιητές για να περιγράψουν την ισορροπία ανάμεσα στη λογική και το ένστικτο,  της δύναμης του ανθρώπου και  της φύσης. Οι ιστορίες των  ναυαγίων ξεκινούν από διηγήσεις των ναυαγών που επέζησαν ή ακόμα από τη μυθοπλασία των στεριανών παραφράζοντας ή εμπλουτίζοντας με δικά τους γεγονότα μια  προφορική μαρτυρία που άκουσαν. Οι ιστορίες των ναυαγίων πέρασαν στη λογοτεχνία από τις αρχές του 15^ου αιώνα είτε ως διηγήματα, ποιήματα ή στην αρθρογραφία των εφημερίδων. Η αναφορά στην ιστορία ενός ναυαγίου ικανοποιούσε τη φαντασία και την περιέργεια των αναγνωστών μέσα από συγκινησιακές περιγραφές  και   μέσα από αυτές εκφράζονταν τα συναισθήματα και οι νοοτροπίες τόσο και της άγνωστης για πολλούς ζωής των ναυτικών αλλά και την αγωνία και προσμονή των οικογενειών που περίμεναν να τελειώσει το «μπάρκο» και να αγκαλιάσουν τους δικούς τους ανθρώπους.

 Τα λογοτεχνικά πονήματα που αναφέρονταν στα ναυάγια  είχαν δυο χαρακτηριστικά. Την παράθεση της πραγματικότητας  όπως αυτή πέρασε από την αλήθεια του επιζώντα ναυαγού αφηγητή και την μυθιστορηματική αφήγηση του συγγραφέα. Μερικές φορές ο συγγραφέας ή ποιητής  προσέθετε  φανταστικά γεγονότα δίνοντας μέσα από την ψευδαίσθηση έντονα συναισθήματα   στον αναγνώστη αλλά μερικές φορές έφτανε  ακόμα στην παραποίηση της αλήθειας και των πραγματικών γεγονότων.

Το Ναυάγιο, «The Shipwreck», του William Falconer, είναι ένα ποίημα που αφηγείται το τελευταίο ταξίδι του εμπορικού πλοίου Britannia και του πληρώματος του. Δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1762 με τον Falconer να αποδίδει την συγγραφή σε «ένα ναύτη» και αποτελείται από τρία Cantos[i] των 1000 γραμμών το καθένα. Το Ναυάγιο  είναι κάτι περισσότερο από ένα έργο καθαρής μυθοπλασίας, είναι ένα ημι-αυτοβιογραφικό έργο καθώς ο Falconer έγραφε από προσωπικά βιώματα περιγράφοντας την καθημερινή λειτουργία ενός εμπορικού πλοίου στα μέσα του 18ου αιώνα.  Ο Falconer καταθέτει την προσωπική του εμπειρία όχι μόνο από τη φρίκη ενός ναυαγίου του οποίου επέζησε μαζί με 2-3 άλλους ναυτικούς.

To Ναυάγιο μπορεί να χαρακτηριστεί και ως εκπαιδευτικό εγχειρίδιο για ναυτικούς καθόσον περιγράφει με λεπτομέρειες το χειρισμό ενός ιστιοφόρου εμπορικού πλοίου. Στο βιβλίο υπάρχει ένα αναδιπλούμενο ένθετο σχεδιάγραμμα,  ένα λεπτομερές διαγραμματικό γλωσσάρι ενός τυπικού εμπορικού ιστιοφόρου, πολλά σημεία του οποίου αναφέρονται μέσα στο ποίημα. Το ίδιο το κείμενο του ποιήματος περιέχει επίσης τεχνικές λεπτομέρειες ιστιοπλοΐας και ναυσιπλοΐας.

Σε όλο το ποίημα, ο Falconer χρησιμοποιεί υποσημειώσεις για να εξηγήσει τεχνικές λεπτομέρειες στον αναγνώστη, όπως για παράδειγμα  στη γραμμή 825 πληροφορούμαστε ότι τα «πανιά με καρφιά» είναι «μακρόστενα πανιά που χρησιμοποιούνται μόνο σε καλό καιρό και καλό αέρα, και βρίσκονται στο εξωτερικό των μεγαλύτερων τετράγωνων πανιών». 

 

Όπως βλέπουμε στον πίνακα περιεχομένων του ποιήματος, και στο Canto Ι,  o Falconer ξεκινά με κάτι ιδιαίτερα πρωτότυπο, την περιγραφή των χαρακτήρων των αξιωματικών του πλοίου.

Το Canto I , χρονικά καλύπτει περίοδο πλου τεσσάρων και μισής ημέρας από την αναχώρηση από το λιμάνι του Ηρακλείου (Port Candia).[ii]

 

Τα φουσκωμένα σαν υπέροχα φτερά τους απλώνονται,     

Έπειτα έγειραν  προς τα πλάγια προς το αεράκι που ανηφόριζε

Ενώ όλοι φλερτάροντας το περιπλανώμενο αεράκι είναι χαλαροί.

Με τις γιάρδες τώρα να ματαιώνονται, τώρα λοξά στραβά.

[Canto One, ll. 825-828]

 

Στο Ναυάγιο  αναφέρεται και  μια ιστορία αγάπης που αγγίζει τα συναισθήματα που πολλές οικογένειες ναυτικών και αγαπημένα πρόσωπα που άφησαν πίσω πρέπει να ένιωσαν εκείνη την εποχή. Καθώς ο Palemon, ο  νεότερος αξιωματικός της Βρετανίας  αποχωρίζεται από τον έρωτά του,  αποδίδει στην Άννα,  τους παρακάτω στίχους:

«Έκλαψε τους τρόμους του φοβισμένου κύματος,  Πολύ συχνά, αλίμονο! ο τάφος του περιπλανώμενου εραστή!». 

[Canto One, ll.677-8]

Οι φόβοι της Άννας είναι βάσιμοι, το Britannia  βρίσκεται σε δύσκολη θέση. Στο Canto II περιγράφει την τρομερή καταιγίδα που συναντά το πλοίο και τις κινήσεις που έκανε το πλήρωμα για να προσπαθήσει να σώσει το πλοίο:

…..προσαρμογή της πορείας και τα ξάρτια, ρίψη του πυροβολικού στη θάλασσα και ακόμη και κόψιμο των καταρτιών. Οι προσπάθειες του πληρώματος είναι τελικά μάταιες και στο Canto ΙΙΙ   περιγράφει το ταξίδι του πλοίου στο κεντρικό Αιγαίο, τον πλου κοντά στα γνωστά μας βραχονησίδα Φαλκονέρα, και τον Αι Γιώργη , μέχρι που ναυάγησε κοντά στις βραχώδεις ακτές της Αττικής στο ακρωτήριο Σούνιο, . Η μοίρα του ναυτικού είναι στα χέρια του Ποσειδώνα, και  το πλοίο ναυαγεί ακριβώς μπροστά στο ναό του,  θυσία μπροστά στο ναό του Ποσειδώνα.

Και τώρα βυθίζεται! Ακροώμαι! Δεύτερο χτύπημα

Σκίζει τον δυνατό της πάτο στον μαρμάρινο βράχο!

Κάτω στην κοιλάδα του θανάτου, με θλιβερές κραυγές,

Τα μοιραία θύματα τρέμουν γουρλώνουν τα μάτια τους,

Σε άγρια ​​απόγνωση… ενώ ακόμη ένα ακόμα χτύπημα,

Με βαθύ τρίξιμο, σχίζει τη συμπαγή βελανιδιά.

[Canto Three.640-645]

Η καταστροφή του  Britannia  συνοδεύεται από ζωντανές περιγραφές για τον θάνατο των μελών του πληρώματος – μερικοί από τους οποίους προσπαθούν να σκαρφαλώσουν με ασφάλεια στα βράχια.

«Ακόμα στα ξάρτια κολλούσαν τριάντα ναυτικοί. 

 Κάποιοι, αγκομαχώντας, σε σπασμένο βράχο πετάχτηκαν».

[Canto Three ΙΙ. 659-660]

Μετά την επιτυχία της πρώτης έκδοσης, η δεύτερη δημοσιεύτηκε το 1764 και ο Falconer έκανε σημαντικές αλλαγές στο έργο, επεκτείνοντας αυτή την έκδοση κατά πάνω από 1.000 γραμμές και διευρύνοντας την ιστορία με νέες σκηνές, περιγραφές και χαρακτήρες. Η τελική αναθεώρηση του ποιήματος από τον Falconer ήρθε το 1769 με την τρίτη έκδοση, η οποία δημοσιεύτηκε πριν επιβεί ως πλήρωμα  στην άτυχη φρεγάτα  Aurora . 

Η τέταρτη έκδοση  του Ναυαγίου  είναι η πρώτη έκδοση του ποιήματος που δημοσιεύτηκε μετά το θάνατο του Falconer, που προκλήθηκε – φαινομενικά αναπόφευκτα – από ένα ναυάγιο.  

__________________________________________________

Ο William Falconer (21 Φεβρουαρίου 1732 – περ. Ιανουάριος 1770) ήταν Σκωτσέζος επικός ποιητής που ασχολήθηκε κυρίως με τη ζωή στη θάλασσα. Ήταν γιος ενός κουρέα στο Εδιμβούργο, όπου γεννήθηκε. Έγινε ναύτης, και ως εκ τούτου είχε την εμπειρία  να περιγράψει τη διαχείριση ενός σκάφους.

Το Ναυάγιο, ο Falconer το αφιέρωσε στον τότε υποναύαρχο  Δούκα της Υόρκης,  κέρδισε την αιγίδα του, και μέσω της επιρροής του οποίου διορίστηκε λογιστής σε διάφορα πολεμικά πλοία. 

Ο Falconer υπηρέτησε  για λίγο ως Δόκιμος Αξιωματικός στο HMS Royal George, και στη συνέχεια το 1763 έγινε λογιστής της φρεγάτας HMS Glory, πάνω στην οποία έγραψε την πολιτική σάτιρα  Δημαγωγός. Το 1769 δημοσίευσε το An Universal Dictionary of the Marine .

Ο William Falconer υπηρετούσε ως λογιστής στη φρεγάτα HMS Aurora όταν χάθηκε στη θάλασσα σε ένα ταξίδι προς την Ινδία. Τελευταία φορά εθεάθη στις 24 Δεκεμβρίου 1769. Μένει κανείς να αναρωτηθεί ποιες θα να ήταν οι τελευταίες στιγμές του  HMS Aurora και του Falconer.

__________________________________________________

  Οι ιστορίες των ναυαγίων ως αφηγήσεις λογοτεχνικού είδους και ιδιαίτερα στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία  εμφανίζονται στα μέσα του 16^ου αιώνα. Αρχικά με συγκινησιακές περιγραφές και αφηγήσεις ικανοποιούσαν τα συναισθήματα και τη φαντασία των αναγνωστών αποκτώντας στη συνέχεια χαρακτήρα αστυνομικών μυθιστορημάτων. Στη λογοτεχνία του ναυαγίου συναντάμε ερωτικές ιστορίες, επαναστατικά-αντάρτικα μνήματα , ιστορίες που εξερευνούν τις ανθρώπινες αντιδράσεις και συναισθήματα .

Ένα πολύ γνωστό έργο, του Λονδρέζου αριστοκράτη  συγγραφέα Ντάνιελ ΝτεΦόε, «Ροβινσώνας Κρούσος» (1719), περιγράφει τη ζωή του ομώνυμου ναυαγού ήρωα, που έζησε μόνος σε ένα νησί για 28 χρόνια , ένα έργο που επηρέασε   και διαμόρφωσε την ευρωπαϊκή λογοτεχνία.

Το ναυάγιο ως θέμα εμφανίζεται με μεγάλη απήχηση στην Ιταλική, Ισπανική και Πορτογαλική λογοτεχνία, αναμενόμενο άλλωστε καθόσον ήταν κράτη με έντονη παρουσία στις θάλασσες, τόσο ως έμποροι αλλά και ως αποικιοκράτες.

Η πιο περίεργη ιστορία ναυαγίων αναφέρεται στο βιβλίο του Ιάπωνα συγγραφέα Yoshimura Akira, περιγράφει τη δύσκολη ζωή ενός μικρού ψαράδικου χωριού όπου οι κάτοικοι αποστάζουν αλάτι από το νερό της θάλασσας για να το πουλήσουν στα διπλανά χωριά. Αυτή όμως η φάμπρικα εξυπηρετεί μια άλλη παράπλευρη σκοπιμότητα: ελπίζουν πως οι φωτιές στα καζάνια του αλατιού θα παραπλανήσουν περαστικά πλοία και θα τα προσελκύσουν προς την ακτή πάνω στους ύφαλους βράχους. Όταν λοιπόν κάποιο πλοίο κολλάει πάνω σ’ αυτούς, κατασφάζουν το πλήρωμα και λεηλατούν το φορτίο.

Και στη νεοελληνική λογοτεχνία έχουμε πλούσιο συγγραφικό έργο από μεγάλους συγγραφείς, με θέμα το ναυάγιο ή ανθρώπινες ιστορίες που προέκυψαν μέσα από ένα ναυάγιο.

Αλ. Παπαδιαμάντης, “Ο Νεκρος Ταξιδιωτης”, “ Το ενιαύσιο θύμα”, “Ναυαγίων Ναυάγια” κ.α

Ανδρέας Καρκαβίτσας, “ Ναυάγια”, “ Η καπετάνισσα”, “Ο κακότυχος» κ.α

Νικ. Δραγούμης, “Άγιος Νικόλαος”, “ Το Ναυάγιον του Λευκού  Πλοίου” κ.α

Φώτης Κόντογλου, “Ένα διπλό ναυάγιο”,  

Και φυσικά ο Νίκος Καββαδίας, μία ζωή θάλασσα και ποίηση

__________________________________________________

Υποσημειώσεις:

[i] Canto, κύρια διαίρεση ενός επικού ή άλλου μακροσκελούς αφηγηματικού ποιήματος. Είναι ιταλικός όρος, προερχόμενος από το λατινικό cantus (“τραγούδι”), πιθανώς αρχικά υποδήλωνε ένα μέρος ενός ποιήματος που θα μπορούσε να τραγουδηθεί ή να ψελλιστεί.

[ii] Οι μεταφράσεις στα ελληνικά  σε κάποια σημεία πιθανά να μην αποδίδουν επακριβώς το νόημα του αγγλικού κειμένου.

Πηγές:

https://www.rmg.co.uk/stories/blog/library-archive/shipwreck-william-falconer

https://en.wikipedia.org/wiki/William_Falconer_(poet)

https://lithub.com/a-brief-history-of-shipwrecks-in-literature/

https://archive.org/details/shipwreckpoemwit00falcuoft/page/202/mode/2up

«Το Ναυάγιο στη Νεοελληνική Πεζογραφία», διπλωματική εργασία, Παπαστοϊκα Χριστίνα 2018