Το τελευταίο ταξίδι του ναυάρχου Παύλου Κουντουριώτη

Του Θεόδωρου Γ. Κόντε *

Ο Παύλος Κουντουριώτης, για όλους εμάς τους Υδραίους, είναι σίγουρα ένας θρύλλος, είναι όμως και κάτι περισσότερο, ένα σημείο αναφοράς μέσα στην καθημερινότητά μας. Περνάμε από το αρχοντικό του, μιας και η συνηθισμένη βόλτα μας είναι εκεί στο δρόμο με τα πεύκα κάτω από το κλειστό (γιατί άραγε!) αρχοντόσπιτο, ατενίζουμε την προτομή του και θέλοντας και μη νοιώθουμε κάπως σαν να τον χαιρετάμε.

Το αρχοντικό των Κουντουριώτηδων είναι ένα επιβλητικό ορθογωνισμένο κερέσμπινο (πετρόκτιστο), κεραμόσκεπο μέγαρο στη δυτική πλευρά του λιμανιού της Ύδρας, συνολικής έκτασης 7.534 τ.μ, το οποίο με το υπ’ αρ.312/16/12/1924 Φ.Ε.Κ, περί κηρύξεως διατηρητέων ιστορικών και αρχαιολογικών χώρων, κηρύχθηκε μαζί με άλλα δέκα οικήματα «ως προέχοντα μεσαιωνικά μνημεία και διατηρητέοι ιστορικοί και αρχαιολογικοί χώροι, προστατευόμενοι από το νόμο».

Γενεαλογικό δένδρο οικογενείας Π. Κουντουριώτη

-Γεώργιος Κουντουριώτης (1782-1858) και Ελένη Θεοδωράκη-Μπεσκένη

-Ανδρέας, σύζυγος η Σοφία Καλλέργη (κόρη του στρατηγού Δ. Καλλέργη)

-Θεόδωρος, σύζυγος η Λουκία Νεγρεπόντε (με καταγωγή από Χίο, εγγονή του ηγεμόνα της Βλαχίας πρίγκιπος Κωνσταντίνου Χατζερή)

-Λάζαρος

-Μάρω, σύζυγος ο Ρούφος Βενιζέλος

-Ανέζω, σύζυγος ο Ιωάννης Μπουντούρης

-Κονδύλω, σύζυγος ο Αθανάσιος Ανδρέα Μιαούλης

-Καλλιόπη, σύζυγος ο Αλέξανδρος Κοντόσταυλος

Ο Παύλος Κουντουριώτης γεννήθηκε στις 9 Απριλίου 1855 στην Ύδρα, παιδί μιας πολυμελούς οικογένειας με δέκα παιδιά, πέντε αγόρια και πέντε κορίτσια. Πατέρας του ήταν ο Θεόδωρος Κουντουριώτης (1822-1870) και μητέρα του η Λουκία Νεγρεπόντε (1831-1875). Τελείωσε το Α’ Δημοτικό Σχολείο Ύδρας (του Φιλίππου όπως ονομάζετο), το ίδιο σχολείο στο οποίο φοίτησαν ο μετέπειτα ναύαρχος Πέτρος Βούλγαρης, ο Δωρόθεος Κοτταράς Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος (1956-57) και ο Παναγιώτης Τέτσης και στη συνέχεια φοίτησε στο Σχολαρχείο Ύδρας. Στα 1875 κατετάγη στο Πολεμικό Ναυτικό ως δόκιμος Β’ Τάξεως έχοντας στη συνέχεια μια εξαιρετική σταδιοδρομία, που τον ιστορικά τον κατατάσσει ως μια από τις πλέον εμβληματικές μορφές του 20ου αιώνα.

Παντρεύτηκε το 1889 στο Λονδίνο την Αγγελική Πετροκοκκίνου (1865-1903), με την οποία απέκτησε τρία παιδιά,τον Θεόδωρο, τη Λουκία και τη Δέσποινα.
Μετά το θάνατο της πρώτης του γυναίκας παντρεύτηκε στα 1918 την Ελένη Κούππα (1876-1957). Οι σπουδαίοι άνθρωποι και πολύ περισσότερο αυτοί που έξησαν με τον κίνδυνο, συνηθίζουν -έτσι λένε- την ιδέα του θανάτου και πολλές φορές κάποιοι από αυτούς, ίσως οι πιο τολμηροί, προετοιμάζουν μόνοι τους αυτό το τελευταίο τους ταξίδι. Έτσι και ο ναύαρχος, διαισθανόμενος ότι το τέλος έρχεται, διάλεξε εκεί στην κατηφοριά του αρχοντικού του, να προετοιμάσει το χώρο που θα αποτελούσε την τελευταία του κατοικία, σ’ ένα σημείο που θα του επέτρεπε «ν’ακούη την θάλασσα», όπως ο ίδιος έλεγε. Επιστατούσε ο ίδιος στην κατασκευή, μιας και δεν ήθελε να γίνει κάποιο λάθος, ανεβοκατεβαίνοντας χαμογελαστός στο λάκκο, διάλεξε μάλιστα και την πλάκα του μνήματος,μια απλή μαρμάρινη πλάκα. Έπειτα μήνυσε του παπά Δημήτρη και του είπε: «Τα ψωμιά μου σώνονται. Θα σας αφήσω χρόνους σε λίγο. Δεν θέλω παράτες μεγάλες. Εσύ μονάχος να με κηδέψης». «…Τα αντιμετώπιζε όλα με απλότητα, και στη δόξα και στη ζωή και στη φιλία και στο θάνατο πάντα του ήταν γαλήνιος…» αφηγείται ο παπά Δημήτρης Χελιώτης και τα μάτια του σεβασμίου πρεσβύτου δάκρυζαν.

Ένα ακριβώς χρόνο πριν από την αποδημία του ναυάρχου η τοπική εφημερίδα ‘’Το Μέλλον της Ύδρας’’, γράφει :

«Με σφιγμένην την καρδίαν από την αγωνίαν, παρακολουθούμεν και ημείς τας διαφόρους φάσεις της τελευταίας ασθενείας του μεγάλου της Ύδρας τέκνου, του μεγίστου των συγχρόνων Ελλήνων ενδόξου Ναυάρχου Παύλου Κουντουριώτου και συνενούμεν τας ευχάς μας μετά του Πανελληνίου, όπως ο παλιός και σεβαστός πρώτος Έλλην ναύτης εξέλθει νικητής εκ της κρίσεως ταύτης όπως κάποτε άλλοτε, εξήλθε προ των Στενών της Έλλης, τον υπέρτατον εθνικόν αγώνα αγωνιζόμενος».

Το θλιβερό αγγελτήριο του θανάτου του ναυάρχου το πρωί της 22ας Αυγούστου 1935 στο Παλαιό Φάληρο, τηλεγράφησε στην Κοινότητα της Ύδρας ο τότε πλοίαρχος του Πολεμικού Ναυτικού και μετέπειτα αρχηγός στόλου και πρωθυπουργός, Υδραίος και αυτός, Πέτρος Βούλγαρης (1883-1957), ο οποίος είχε διατελέσει και υπασπιστής του: «Μετά θλίψεως αγγέλω θάνατον Ναυάρχου Κουντουριώτη. Ρητή επιθυμία μεταστάντος και οικογενείας κηδεία γίνη Ύδραν, εις Ναόν Αγίου Γεωργίου, παρά την οικίαν του. Επίσης, ρητή επιθυμία ιερουργήσει μόνον ιερεύς Χελιώτης. Παρακαλούμεν παραστώσιν Άγιος Ύδρας και λοιποί ιερείς…».

«ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ, η αρχαιοτέρα των Ελληνικών Εφημερίδων»

Παρασκευή 23 Αυγούστου 1935

«Ένας ένδοξος ναύαρχος, ένας τιμημένος θαλασσινός, που χάρισε στη φυλή μας το αστροποβόλημα μιας υπέροχης νίκης, σε μια περίοδο εθνικής αναδημιουργίας και αναπλάσεως, ο Παύλος Κουντουριώτης, δεν υπάρχει πια στη ζωή. Ύστερ’ από μια ζωή αφιερωμένη στην υπηρεσία της πατρίδας, ο δοξασμένος Υδραίος καπετάνιος, που συνέχισε την ιστορία των λαμπρών ναυτικών κατορθωμάτων του ’21 έξω από τα Στενά της Έλλης και ενεσάρκωσε τας παραδόσεις και τους θρύλους του Ελληνικού ναυτικού στη μεγάλη και ιστορική στιγμή της νεωτέρας Ελλάδος του 1912, ύστερα από μια ζωή γεμάτη αρχοντιά, τιμή και δόξα, έκλεισε για πάντα τα μάτια του χτες σε μια βιλίτσα της οδού Παρθενώνος του Παλαιού Φαλήρου….

Πέρυσι ακόμα, ακριβώς τέτοια εποχή, ο ναύαρχος αρρώστησε και εκινδύνευσε να πεθάνη. Ήταν τότε στην Ύδρα, στον ιστορικό αρχοντικό πύργο των προγόνων του. Από τότε όμως κατάλαβε ότι δεν είχε πια για πολλά χρόνια ζωή, και με την εξαιρετική λατρεία που είχε στην Ύδρα, στο δοξασμένο νησί του, είχε ετοιμάσει εκεί τον τάφο του, σα νάθελε να δείξη μ’ αυτό, ότι μετά το θάνατό του θάνοιωθε και νεκρός χαρά, αν τον αγκάλιαζε η υδραϊκή γη η θαλασσοφιλημένη…».

Σάββατον 24 Αυγούστου 1935

«…Αγνάντια στην φεγγερή άπλα του Αργολικού, δίπλα από το κανονοστάσι των ηρωικών μπουρλοτιέρηδων του 1821, κάτω από τη σκιά του προγονικού του πύργου και μέσα στο βοερό αχολόγημα των τηλεβόλων της «Έλλης» και του «Λέοντος» και του υδραϊκού πυροβολείου, εναπετέθη εις την τελευταίαν του κατοικίαν χθες το
πρωί ο Παύλος Κουντουριώτης….

Εκεί αντιβοούν όλες οι χαρές του νησιού, όταν έχει γιορτές και πανηγύρια, εκεί αντιλαλούν πρώτα-πρώτα τα νοσταλγικά μεράκια των αγαπημένων του Υδραίων, που έρχονται από την Βεγγάζη, ύστερα από την πολύμηνη αναζήτησι των σφουγγαριών στα αφρικανικά παράλια. Δίπλα του είναι παληά κανόνια των προγόνων του των Τομπάζηδων και των Μιαούληδων. Έτσι όπως γεννήθηκε μέσα στη μπαρουτοκαπνισμένη και θαλασσοδαρμένη οικογένειά του, έτσι θαλασσοδαρμένος θα μένη στο πέρασμα των αιώνων….».

«Η ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΑ ΠΑΤΡΙΣ»

Σάββατον 24 Αυγούστου 1935

‘’Πώς εκηδεύθη ο ηρωικός νικητής της Λήμνου και της Έλλης’’

«ΥΔΡΑ, 23 Αυγούστου (του απεσταλμένου μας)

«….Έπειτα, ένα πρωί έφθασε ξαφνικά το θλιβερόν άγγελμα, που χάραξε την γαλήνη της Ύδρας. Ένα τηλεγράφημα ετοιχοκολλήθη το πρωί της Πέμπτης στων εκκλησιών και στων μοναστηριών τις θύρες, και οι καμπάνες άρχισαν να ηχούν πένθιμα. Και τότε τα μαγαζιά έκλεισαν, τα σπίτια στολίστηκαν με μαύρα κρέπια, απ’ τα μπαλκόνια εκρεμάστηκαν σημαίες μεσίστιες και στο ψηλό καμπαναριό του «Μοναστηριού» που υψώνεται κατάλευκο……ένας δακρυσμένος μοναχός με βιβλική χιονάτη γενειάδα, ύψωσεν όπως στα χρόνια του Ξεσηκωμού, το ιερό λάβαρο της Υδραϊκής Επαναστάσεως, δεμένο αυτή τη φορά με μαύρα κρέπια.

-Ο ναύαρχος πέθανε! ….Καθώς το ατμόπλοιο «Ύδρα», συνοδευόμενο από το αντιτορπιλικό «Λέων», που μεταφέρει τη σορό του ενδόξου νεκρού προσεγγίζει στο νησί, η αίσθησις της θλίψεως γίνεται πιο απτή…..Σήμαντρα ηχούν πένθιμα, στα παράθυρα μαυρομαντηλούσες γρηούλες και νέες κοπέλες είνε συναγμένες και αγναντεύουν προς το πέλαγος….Και κάτω στην παραλία…..ένα πλήθος ανθρώπων περιμένει, ένα πλήθος ακίνητο, ντυμένο στα μαύρα…..Οι άνθρωποι σοβαροί και
αμίλητοι, έχουν επίγνωσι πως μ’αυτήν την υστάτη επίσκεψι του ναυάρχου ……ζούν μια σελίδα από την θρυλική ιστορία του νησιού των..…

Η σύζυγός του, τα παιδιά του, οι δικοί του που τον περιστοιχίζουν είνε βαθύτατα θλιμμένοι, αλλά ήρεμοι. Ευθυτενείς βαδίζουν δίπλα στο φέρετρο, που οι παληοί καπεταναίοι, απ’ τις ανηφοριές του δρόμου, το μεταφέρουν στο αρχοντικό των Κουντουριωταίων. Εδώ θα γίνει το προσκύνημα. Απ’ αυτήν την μεγάλη αυλή θα περάσει ολόκληρο το νησί. Οι Υδραίοι συν γυναιξί και τέκνοις, έφθανον σιωπηλοί, κατηφείς, διήρχοντο προ του φερέτρου του νικητού της Έλλης, και με δάκρυα εις τους οφθαλμούς, έβλεπον διά τελευταίαν φοράν την ιστορικήν φυσιογνωμίαν, η οποία εδόξασεν την σύγχρονον Ελλάδαν….

Το φέρετρο, ανάμεσα στις δυό νεκρικές λαμπάδες, έχει εναποτεθή δίπλα στα παράθυρα που ανοίγουν μεγάλα τα τελάρα τους προς την γαλανήν θάλασσα. Εκατέρωθεν του φερέτρου είχε ταχθή τιμητική φρουρά εξ υπαξιωματικών του αντιτορπιλικού «Λέων» το οποίον με μεσίστιον την σημαίαν ηγκυροβόλησε τιμής ένεκεν έναντι του ιστορικού πύργου, όπου ευρίσκετο ο νεκρός του Κουντουριώτου. Ακίνητοι με τα όπλα τους παραστέκουν στον μεγάλο νεκρό στις τελευταίες του ώρες…

Ο ναϊσκος του Αγίου Γεωργίου, όπου θα ψαλή η νεκρώσιμος ακολουθία, αφέθη απλούς και απέριττος άνευ διακόσμου τινός. Μόνον στόλισμα αυτού είνε ο κατατεθείς δάφνινος στέφανος του Προέδρου της Δημοκρατίας. Τα στασίδια είναι παλαιότατα, τα πλακάκια ραγισμένα και τα εικονίσματα ξεθωριασμένα. Το όλον περιβάλλον αποπνέει την θρησκευτικήν μυστικοπάθειαν….

Ολόκληρο το νησί ήλθε στην κηδεία του. Η Ύδρα εξύπνησε το πρωί κατηφής συλλογισμένη, πένθιμη. Από το λιμανάκι της δεν έφυγε κανένα καϊκι, καμμιά ψαρόβαρκα…. Την 9ην πρωινήν κατέπλευσε το εύδρομον «Έλλη» με κυβερνήτην τον αρχιεπιστολέα του στόλου πλωτάρχην κ. Κώνσταν. Του σκάφους επέβαινον ο αρχηγός του Στρατιωτικού Οίκου του Προέδρου της Δημοκρατίας στρατηγός Ταρσούλης, οι υπουργοί κ.κ. Μάξιμος και Περ. Ράλλης, ως εκπρόσωποι της Κυβερνήσεως, ο ναύαρχος κ. Πάλλης, ο αρχηγός του στόλου υποναύαρχος κ. Σακελλαρίου, οι πλοίαρχοι κ.κ. Κονιάλης και Μανουσάκης, οι αντιπλοίαρχοι κ.κ. Αγγελής, Θεοφανίδης, Πετρόπουλος και Χατζόπουλος – πάντες ως εκπρόσωποι του ναυτικού – οι στρατηγοί κ.κ. Μαζαράκης, Ζέππος και Δέδες, αντιπρόσωποι του
στρατού και ο στρατηγός κ. Οικονομάκος εκ μέρους της αεροπορίας. Του σκάφους επέβαινον επίσης ο πρόεδρος του δημοτικού συμβουλίου Πειραιώς και το διοικητικόν συμβούλιον του Υδραϊκού Συνδέσμου Πειραιώς. Του πολεμικού επέβαινε και άγημα ναυτών με επικεφαλής την μουσικήν του στόλου. Οι αξιωματικοί του ναυτικού έφερον θερινήν μεγάλην στολήν. Εις τα ξίφη δε και τα αμφιμασχάλια έφερον κρέπια.

Ευθύς άμα τη αγκυροβολία του σκάφους οι επίσημοι αποβιβασθέντες μετέβησαν και υπεκλίθησαν προ του νεκρού. Κατά την ώραν της ανόδου των επισήμων εις τον πύργον των Κουντουριωταίων ερρίπτοντο κανονιοβολισμοί εκ της «Έλλης»…

Περί την 10ην πρωινήν ετελέσθη πάνδημος η κηδεία του Ναυμάχου της Έλλης και εν μέσω αφάτου λαϊκής συγκινήσεως. Το τρισάγιον εις την οικίαν εψάλη συμφώνως προς την ρητήν επιθυμίαν του Ναυάρχου μόνον υπό του σεβασμίου πρεσβύτου Παπαχελιώτου. Ο Μητροπολίτης κ. Προκόπιος και ο κλήρος της νήσου παρίσταντο. Μετά το τρισάγιον πρώτη ησπάσθη τον νεκρόν η κυρία Κουντουριώτη, δυσκόλως συγκρατούσα τους λυγμούς της, και μετ’ αυτήν ο
μητροπολίτης, οι συγγενείς και οι επίσημοι. Ακολούθως το φέρετρον εκαλύφθη από την κυανόλευκον και την σημαίαν της Υδραϊκής Επαναστάσεως.

Υπό τους κανονιοβολισμούς των παλαιών παρακτίων πυροβόλων της νήσου, η σορός διεκομίσθη εις τον ναϊσκον του Αγίου Γεωργίου……Το φέρετρον εκράτουν οι
Υδραίοι : Νικόλαος Πινότσης, Ευάγγελος Τσιγγάρης, Παναγιώτης Σώρρας, Γεώργιος Σ. Βενιζέλος, Ιωάννης Γ. Καλαφάτης, Γκίκας , Γρηγόριος Κουτσουμπέλης,
Νικόλαος Καλαφάτης, Κοσμάς Μπαρμπαρής, Γεώργιος Ι. Παύλου, Δημήτριος Ι. Βούλγαρης, Γεώργιος Μελαχροινός, Γεώργιος Ι. Καλογιάννης, Ανδρέας Μπισμπίκης, Ιωάννης Κ. Χαλιορής και αξιωματικοί του Ναυτικού.

Την νεκρώσιμον ακολουθίαν εις τον ναϊσκον έψαλεν πάλιν ο ιερεύς Παπαχελιώτης, ακολούθως δε ο πρόεδρος της Κοινότητος Ύδρας Αντώνιος Λιγνός, αποχαιρέτησε τον νεκρόν διά των εξής: «Μεγάλε της Ύδρας και της Ελληνικής Πατρίδος Νεκρέ, οδύνη συνέχει τας ψυχάς μας και αληθινόν πένθος καλύπτει τας κορυφάς του βράχου των προγόνων σου. Ο θάνατος είνε πλήγμα εις την καρδίαν των Υδραίων και αι ολίγαι λέξεις μου, ο πικρός θρήνος των και ο κλαυθμός των….»».

Ο αρxηγός στόλου, υποναύαρχος Α. Σακελλαρίου αποχαιρέτησε τον «μεγάλο νεκρό» με τα εξής λόγια: «Τιμημένε μου Ναύαρχε. Το Πολεμικόν Ναυτικόν σου αποστέλλει δι’εμού τον ύστατον χαιρετισμόν. Σύ, όστις με το γαλήνιον παράστημα, τον αδέκαστον χαρακτήρα σου, μας ενέπνευσες την εμπιστοσύνην και μας αφήκες το θείον όραμα της νίκης, απέρχεσαι ήδη του ματαίου τούτου κόσμου. Κατόρθωσες να εμψυχώσεις τα πεπρωμένα της φυλής και δικαίως κατέκτησες τον τίτλον του εμψυχωτού του στόλου μας εις το Αιγαίον. Μας ενέπνευσες την αισιοδοξίαν και την πεποίθησιν και μας έσυρες τότε ζητωκραυγάζοντας προς τον θάνατον…. Όταν ανήλθες εις το ύπατον αξίωμα και περιεβάλεσσο διά δόξης και μεγαλείου, διετήρησες τον απλόν και απέριττον χαρακτήρα σου….Απέρχεσαι ακόμη του κόσμου τούτου με την βιβλικήν σου ευσέβειανκαι ευλάβειαν προς την πίστιν των πατέρων μας, δικαίως κατακτήσας και τον τίτλον του αγίου….».

Μαρτυρία Ι. Τέτση (Υδραίος ζωγράφος)

«Το φέρετρο είχε τοποθετηθεί ξέσκεπο όπως συνηθιζόταν,στη μέση της σάλας,όπου προσήλθε και πέρασε όλη η Ύδρα να τον ασπασθεί, καταθέτοντας φόρο τιμής και ευγνωμοσύνης στον μεγάλο και άδολο γόνο της. Μεταξύ εκείνων ήμουν και εγώ. Επειδή το φέρετρο ήταν τοποθετημένο σε κάποιο ύψος,για να τον ασπασθώ ή με σήκωσαν ή πάτησα σε ένα σκαμνί. Είχε τη γαλήνη του ανθρώπου που έκανε αυτό που έπρεπε, το χρέος του. Τότε μόνο τον είδα τόσο πλησίον. Η ηρωική προσωπικότητα έκλεινε την ιστορία της εποχής…Η ανάκληση της μνήμης είναι στυλοβάτης. Είναι δίχως πανηγύρια δίδαγμα».

Η Διαθήκη

«Έζησα πιστός εις την Χριστιανικήν θρησκείαν και εις την Ανατολικήν Ορθόδοξον Ελληνικήν Εκκλησίαν. Ηγάπησα δι’όλης της ψυχής μου την Πατρίδαν μου. Κατά το μέτρον των δυνάμεών μου και τη βοηθεία του Θεού εξετέλεσα το καθήκον μου. Ατενίζω ήρεμος την κρίσιν της ιστορίας….Όλη μου η στοργή ανήκει εις την Ύδραν, όλη μου δε η ψυχή εύχεται προς τον Θεόν διαπύρως να φυλάττη την Ελλάδα._».

Εν Αθήναις 15 Νοεμβρίου 1926

Παύλος Κουντουριώτης

*  Ο Θεόδωρος Γ.Κόντες, είναι συνταξιούχος υπάλληλος της Εθνικής Τραπέζης της Ελλάδος, Μέλος του Ελληνικού Ινστιτούτου Ναυτικής Ιστορίας, του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου και του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος.

Βιβλιογραφία

• Αριστείδης Γ. Διαμαντής, «Ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης (1855-1935):μια ψυχογραφική προσέγγιση»,2013
• Αρχείο εφημερίδων της εποχής Θεοδώρου Κόντε
• Μαρτυρία Θεμιστοκλή Ραφαληά, παλαιού Υδραίου, παρόντος στην κηδεία
• Θ. Κρεμασιώτης, “Η Ύδρα”, Πειραιάς 1992