4 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1942: TO ΥΠΟΒΡΥΧΙΟ ΓΛΑΥΚΟΣ ΣΤΗΝ ΚΟΛΑΣΗ ΤΗΣ ΜΑΛΤΑΣ

Γράφει ο Γιώργος Απιδιανάκης, μέλος του ΕΛ.Ι.Ν.ΙΣ.

Η ιστορία του υποβρυχίου Γλαύκος (Υ-6) ξεκινά τον Νοέμβριο του 1925, όντας το τρίτο υποβρύχιο τύπου Loire-Simonot de 730 Tonnes που παραγγέλθηκε στα ναυπηγεία Chantiers Navals Francais στο Μπλαινβίλ της Γαλλίας, με τα άλλα δύο (Πρωτεύς-Νηρεύς) να έχουν παραγγελθεί στα ναυπηγεία Ateliers et Chantiers de la Loire. Η σημαντική καθυστέρηση που επέδειξαν τα ναυπηγεία στην κατασκευή του υποβρυχίου οδήγησαν τελικά στην παράδοσή του στα τέλη του 1930, ως τέταρτο και τελευταίο, αφού στο μεταξύ είχε παραγγελθεί ένα επιπλέον υποβρύχιο στα Ateliers et Chantiers de la Loire και είχε ήδη παραδοθεί, το Τρίτων (Υ-5).

Ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος βρήκε τον Γλαύκο (Πλωτάρχης Δ. Ζέππος) σε προγραμματισμένη μακρά επισκευή. Ο σημαντικός φόρτος εργασίας των συνεργείων, για τη διατήρηση του αξιόμαχου των υπολοίπων υποβρυχίων που εκτελούσαν πολεμικές περιπολίες εκ περιτροπής, δεν επέτρεψαν την έγκαιρη ενεργοποίηση του Γλαύκου. Σας αποτέλεσμα, ο πρώτος του πλους ήταν η διαφυγή προς την Αλεξάνδρεια, στις παραμονές της κατάληψης της Αθήνας από τους Γερμανούς τον Απρίλιο του 1941. Τα γεγονότα που μεσολάβησαν κατά την αποδημία του Γλαύκου ήταν αντίστοιχα του ανώμαλου επικρατούντος κλίματος αλλά αυτό δεν αποτελεί αντικείμενο του παρόντος. Τελικά, μετά από διαδοχικές αλλαγές Κυβερνητών, στις 9 Ιουνίου 1941, παρέλαβε Κυβερνήτης ο Πλωτάρχης Αρσλάνογλου με το δύσκολο έργο της τελικής ενεργοποίησης του υποβρυχίου και της έναρξης συμμετοχής του σε περιπολίες να βρίσκεται μπροστά του.

Ο Γλαύκος ολοκλήρωσε την πρώτη του περιπολία, μεταξύ 12-27 Ιουλίου 1941 (Καστελόριζο-Ρόδος), έχοντας βυθίσει δύο ιστιοφόρα, όμως, επέστρεψε βαθιά πληγωμένος από δύο σοβαρές βλάβες καθώς είχε αστοχήσει η μόνωση του δεξιού ηλεκτρικού κινητήρα προώσεως και ο σύνδεσμος της αριστερής κύριας μηχανής με τον ελικοφόρο άξονα. Στους επόμενους μήνες, παρά τις προσπάθειες των βρετανών τεχνικών του συνοδού υποβρυχίων HMS Medway, δεν κατέστη εφικτή η επισκευή των βλαβών, λόγω της περιορισμένης τεχνογνωσίας και δει επί των παλαιών ηλεκτροκινητήρων Sulzer. Ο Αρχηγός Στόλου (ΑΣ) Υποναύαρχος Καββαδίας επιχείρησε μάταια να αποταθεί στον μοναδικό άνθρωπο που είχε βαθιά γνώση στην ηλεκτρική εγκατάσταση των γαλλικής κατασκευής υποβρυχίων, αλλά βρισκόταν στην κατεχόμενη Ελλάδα, τον Πλοίαρχο Ηλεκτριστή Χρυσίδη της Βάσης Υποβρυχίων, επιχειρώντας να τον πείσει να κατέλθει στην Αλεξάνδρεια. Όπως αποδείχθηκε μεταπολεμικά, τα σημειώματα που του προωθούσε μέσω ειδικών αποστολών ουδέποτε έφθασαν στον παραλήπτη τους.

Έτσι, τον Οκτώβριο του 1941, μετά την εφαρμογή ημιμέτρων για την επισκευή του κινητήρα και του συνδέσμου της κύριας μηχανής, αποφασίστηκε η μετάβαση του υποβρυχίου στη Μάλτα ώστε τα εξειδικευμένα συνεργεία της βρετανικής βάσης υποβρυχίων HMS Talbot να αναλάβουν την οριστική επισκευή. Με την ευκαιρία αυτή θα εγκαθίστατο και ο μηχανισμός αφανούς εκσφενδόνισης των τορπιλών, το οποίο αποτελούσε μια σοβαρή έλλειψη στα ελληνικά υποβρύχια, ενώ προγραμματίστηκε η αποστολή και του Νηρεύς στην Μάλτα στις αρχές του 1942 για ανάληψη αριθμού επισκευών. Ο Γλαύκος απέπλευσε στις 5 Νοεμβρίου από την Αλεξάνδρεια και μετά από μια σύντομη περιπολία βόρεια της Κρήτης, που οδήγησε σε ανεπιτυχή επίθεση εναντίον του μικρού ιταλικού βοηθητικού Herkules και σε μια ματαιωθείσα επίθεση εναντίον του ιταλικού εμπορικού Sant’Agata, κατευθύνθηκε προς τη Μάλτα στις 14 Νοεμβρίου. Στις 16 Νοεμβρίου ο Γλαύκος έλαβε οδηγία να κινηθεί εναντίον νηοπομπής που είχε αποπλεύσει από το Μπρίντιζι προς τη Βεγγάζη οπότε ο Αρσλάνογλου προσάρμοσε ανάλογα τις κινήσεις του, παρά την επανεμφάνιση της βλάβης στον κινητήρα. Η επόμενη ανανεωμένη θέση της νηοπομπής επέβαλε ουσιαστικά την αναστροφή του υποβρυχίου ώστε να βρεθεί σε σημείο αναχαίτησης που απείχε 100 ναυτικά μίλια νοτιοανατολικά της θέσης του. Ο Αρσλάνογλου, αναλογιζόμενος τις βαριές βλάβες και τη σφοδρότατη θαλασσοταραχή, με τα κύματα να σκεπάζουν το υποβρύχιο, αποφάσισε να ματαιώσει την προσέγγιση της νηοπομπής και να συνεχίσει τον πλου προς τη Μάλτα. Η απόφαση αποδείχθηκε σοφή αφού έτσι κι αλλιώς η νηοπομπή με τα εμπορικά Tinos, Bolsena και το αντιτορπιλικό Orione, λόγω αεροπορικής επίθεσης που δέχθηκε, κατέφυγε στο Ναβαρίνο εν αναμονή ενίσχυσης της συνοδείας με το αντιτορπιλικό Strale. Από το Ναβαρίνο η νηοπομπή απέπλευσε τελικά μόλις στις 21 Νοεμβρίου. Ο Γλαύκος στο μεταξύ κατέπλευσε στη Βαλέτα της Μάλτας στις 08:00 της 19^ης Νοεμβρίου όπου παρέβαλε σε προβλήτα της βάσης HMS Talbot στη νησίδα Manoel. Ήταν η 2^η φορά που ο Γλαύκος κατέπλεε στη Μάλτα αφού το 1936, μαζί με το Κατσώνης και άλλα πλοία του Στόλου, είχε επισκεφθεί το λιμάνι ξανά.

Για τον Γλαύκο, η τύχη δεν ήταν στο πλευρό του εξ΄ αρχής. Ο Ύπαρχος του πλοίου Υποπλοίαρχος Μέρλιν, χάθηκε στις 6 Δεκεμβρίου 1941 με το βρετανικό υποβρύχιο HMS Perseus, στο οποίο είχε ζητήσει να επιβεί για εκπαίδευση και εθισμό καθώς προοριζόταν να παραλάβει Κυβερνήτης στο νέο υπό κατασκευή υποβρύχιο Πιπίνος. Τα χειρότερα θα ακολουθούσαν.

Μέχρι τον κατάπλου του Γλαύκου η Μάλτα αποτελούσε σταθερό στόχο αεροπορικών επιδρομών, έχοντας περάσει δύσκολες στιγμές κατά το πρώτο εξάμηνο του 1941 από τη δράση του γερμανικού Δέκατου Αεροπορικού Σώματος (Fliegerkorps X) προς υποστήριξη των στρατευμάτων του Ρόμμελ που είχαν αρχίσει να επιχειρούν στη Βόρεια Αφρική. Μετά τη γερμανική επίθεση στην ΕΣΣΔ, όμως, τα 2/3 της δύναμης του Fliegerkorps X, που στο μεταξύ είχε εγκατασταθεί στην Ελλάδα, αποσπάστηκε στο Ανατολικό Μέτωπο. Έτσι οι βομβαρδισμοί που διεξήγαγε κυρίως η Ιταλική Αεροπορία (Regia Aeronautica), αν και συχνοί (30-40 τον μήνα), περιορίζονταν σε προσβολές από μεγάλο ύψος με μικρή ακρίβεια.

Τον Νοέμβριο του 1941 η κατάσταση στην Κεντρική Μεσόγειο είχε αλλάξει. Οι Bρετανοί, επωφελούμενοι από την απουσία της Luftwaffe, είχαν μετατρέψει τη Μάλτα σε κύριο ορμητήριο επιδρομής εναντίον των νηοπομπών ανεφοδιασμού του Ρόμμελ. Τα καταδρομικά της Δύναμης Κ (Force K) και τα υποβρύχια του φοβερού 10^ου Στολίσκου Υποβρυχίων του Πλοιάρχου George “Shrimp” Simpson, όπως και τα λιγοστά αεροσκάφη του νησιού, προκαλούσαν πλέον μεγάλες απώλειες στις θαλάσσιες γραμμές ανεφοδιασμού. Τον Νοέμβριο οι απώλειες κορυφώθηκαν. Από τους 100.000 τόνους απαραίτητων εφοδίων που θα έπρεπε να καταφθάνουν στη Β. Αφρική, απεστάλησαν μόνο 79.000 τόνοι από τους οποίους απωλέσθηκαν οι 50.000 τόνοι. Τον Δεκέμβριο αντίστοιχα κατέφθασαν μόλις 39.000 τόνοι. Η ανάσχεση της ροής των εφοδίων ανάγκασε τον Ρόμμελ σε αναδίπλωση με αποτέλεσμα τη λύση της πολιορκίας του Τομπρούκ. Πρακτικά, μέχρι τις αρχές Δεκεμβρίου, τα καύσιμα του Ρόμμελ είχαν τελειώσει. Για τη σταθεροποίηση της κατάστασης και παρά τις ιταλικές ενστάσεις, το Δεύτερο Αεροπορικό Σώμα (Fliegerkorps II) μεταφέρθηκε από το Ανατολικό Μέτωπο στη Σικελία με πρωτοβουλία του Γκαίρινγκ, μια απόφαση που ελήφθη υπό την πεποίθηση ότι η πτώση της Μόσχας ήταν επικείμενη. Η δύναμη αυτή, μαζί με τα επιπλέον 90 αεροσκάφη που διέθεσε η Regia Aeonautica, αριθμούσε περί τα 300 αεροσκάφη, ενώ άρχισε και η επεξεργασία σχεδίων εισβολής στη Μάλτα.

Από τον Ιανουάριο του 1942 η Μάλτα μετατράπηκε σε κόλαση επί γης δεχόμενη καθημερινά 5-6 αεροπορικές επιδρομές ωριαίας διάρκειας, δηλαδή πάνω από 150 βομβαρδισμούς τον μήνα. Σύντομα τα λιγοστά βρετανικά καταδιωκτικά εξουδετερώθηκαν με αποτέλεσμα τα γερμανικά και τα ιταλικά αεροσκάφη να βομβαρδίζουν και να ποντίζουν νάρκες με μοναδικό εμπόδιο τα αντιαεροπορικά πυροβόλα της ξηράς και των πλοίων. Συνέπεια αυτών, στις 27 Φεβρουαρίου 1942, κατά τη διάρκεια του χειρότερου έως τότε βομβαρδισμού, βρήκαν τον θάνατο ο Αρσλάνογλου και ο Ανθυποπλοίαρχος Κωστάκος. Oι αξιωματικοί του Γλαύκου συσκέπτονταν κατά την έναρξη της επιδρομής και παρά τις σχετικές εντολές του Διοικητή του 10^ου Στολίσκου Υποβρυχίων Πλοιάρχου Simpson καθυστέρησαν να μεταβούν στο καταφύγιο με αποτέλεσμα την τραγική αυτή κατάληξη. Ο Yποπλοίαρχος Δανιόλος απέμεινε έτσι ο μοναδικός αξιωματικός του υποβρυχίου. Η αποστολή του Νηρεύς στη Μάλτα όπως ήταν λογικό αναβλήθηκε επ’ αόριστον.

Μέχρι τις 31 Μαρτίου 1942 η επισκευαστική δραστηριότητα της βάσης είχε επιβραδυνθεί σημαντικά λόγω των καταστροφών στις υποδομές και της απώλειας των ανταλλακτικών, τα περισσότερα βοηθητικά πλοία είχαν βυθιστεί και τα ανθρώπινα θύματα ήταν καθημερινά δεκάδες. Εντός του λιμανιού είχαν ήδη βυθιστεί τα αντιτορπιλικά HMS Maori, Legion, Southwold και το υποβρύχιο HMS P39 και στις προσβάσεις άλλα πλοία είχαν πέσει θύματα ναρκών. Σύμφωνα με την τελευταία οδηγία του Διοικητή του 10^ου Στολίσκου Υποβρυχίων, κατά τη σήμανση αντιαεροπορικού συναγερμού, τα υποβρύχια στο εξής θα καταδύονταν εντός του λιμανιού. Ο Γλαύκος δεν ήταν ακόμα δοκιμασμένος σε κατάδυση οπότε μεθόρμισε στον προβλήτα Hamilton (στο μέσον της αριστερής πλευράς του όρμου French Creek του Grand Harbor) όπου θα ολοκληρώνονταν οι εν όρμω δοκιμές. Με εντολή του ΑΣ το υποβρύχιο θα απέπλεε από τη Μάλτα το αργότερο έως τις 10 Απριλίου αν οι δοκιμές του ήταν στοιχειωδώς επιτυχείς.

Ο Απρίλιος ξεκίνησε με τους χειρότερους οιωνούς. Η πρώτη αεροπορική επιδρομή του μήνα οδήγησε στη βύθιση του υποβρυχίου HMS Pandora που βρισκόταν πρύμνηθεν του Γλαύκου, του HMS P36 στο Manoel, όπου ανατινάχθηκε και η φορτηγίδα στην οποία ήταν αποθηκευμένες οι κεφαλές μάχης των τορπιλών των υποβρυχίων συμπεριλαμβανομένου και αυτών του Γλαύκου και σοβαρές καταστροφές στα συνεργεία της HMS Talbot.

Το μοιραίο πρωινό της 4^ης Απριλίου 1942 η τελευταία πετρελαιοφορτηγίδα που είχε επιβιώσει προσδέθηκε στον Γλαύκο για να εφοδιάσει το υποβρύχιο με πετρέλαιο λόγω των εν πλω δοκιμών που προγραμματίζονταν για την επόμενη ημέρα. Στην απέναντι πλευρά του όρμου, σε πλωτή δεξαμενή, βρισκόταν το αντιτορπιλικό HMS Lance και στη μόνιμη δεξαμενή Νο4, στο βάθος του όρμου, βρισκόταν το καταδρομικό HMS Penelope. Τα γεγονότα που ακολούθησαν έχουν ως εξής:

ΚΑΙΡΟΣ: Άνεμος ασθενής Βόρειος, ουρανός αίθριος αλλά σημαντική ξηρά αχλύς.

09:26’: Αεροσκάφος Ju 88 εντοπίζεται να εκτελεί αναγνώριση σε ύφος 26.000 ποδών.

10:15’-10:30’: Αριθμός από τα Ju 87D1 Stuka της 3^ης Μοίρας της 3^ης Πτέρυγας Καθέτου Εφορμίσεως (III./St.G.3) και τα Ju 88A4 της 2^ης Μοίρας της 77^ης Πτέρυγας Βομβαρδισμού (II./KG77) απογειώνονται από τα αεροδρόμια της Κατάνια και του Κομίσο. Σύνολο 35 αεροσκάφη.

11:08’: Στη Μάλτα σημαίνεται o 1960^ος αντιαεροπορικός συναγερμός από την έναρξη του πολέμου και αρχίζει η εκκένωση των πλοίων. Ακολουθούν κατά γενική σειρά τα παρακάτω:

• Ο σχηματισμός των αεροσκαφών διαχωρίζεται σε δύο ομάδες και εκτελούν ταυτόχρονη προσέγγιση από ΒΟΡΡΑ (Stuka) και ΝΟΤΟ (Ju 88).
• Έναρξη σφοδρού ΑΑ πυρός από το σύνολο των βαρέων και ελαφρών αντιαεροπορικών πυροβόλων ξηράς και πλοίων.
• Τα Stuka επιτίθενται στα πλοία και τα Ju 88 στους στόχους ξηράς.
• Το HMS Penelope γίνεται βασικός στόχος και πλήττεται απευθείας από δύο βόμβες.
• Βόμβα πλήττει το καταφύγιο της επισκευαστικής ζώνης όπου βρίσκουν τον θάνατο 16 άτομα, ανάμεσά τους ο Κυβερνήτης του αντιτορπιλικού HMS Kingstone και τραυματίζονται άλλα 50.
• Το πετρελαιοφόρο RFA Plumleaf που βρίσκεται στο Dockyard Creek πλήττεται και βυθίζεται.
• (11:27’;;;) Ο Γλαύκος και η πετρελαιοφορτηγίδα δέχονται τρεις βόμβες και βυθίζονται εντός δύο λεπτών φράζοντας σε μεγάλο βαθμό το εσωτερικού του όρμου French Creek.
• Το HMS Lance πλήττεται από δύο βόμβες και ουσιαστικά καταστρέφεται.
• Το πολωνικό υποβρύχιο ORP Sokol δέχεται σοβαρές βλάβες από θραύσματα στις υπερκατασκευές.
• H θύρα της μόνιμης δεξαμενής Νο4 όπου βρίσκεται του HMS Penelope πλήττεται και η δεξαμενή πλημμυρίζει.
• Στις εγκαταστάσεις ξηράς του Ναυαρχείου οικισμοί, γραφεία και η τραπεζαρία Ανθυπασπιστών καταστρέφονται.
• Στη Φλοριάνα το κωδωνοστάσιο και ο τρούλος της εκκλησίας του Αγ. Λαυρεντίου καταστρέφονται.
• Βόμβες πέφτουν και στη Βαλέτα όπου η είσοδος του Πολεμικού Αρχηγείου τoυ Λάσκαρη καλύπτεται από χαλάσματα.
• Αιφνιδιαστική επιδρομή έξι καταδιωκτικών Me 109, αλλά εξοπλισμένα με βόμβες, στο αεροδρόμιο του Hal Far προκαλώντας κρατήρες στον αεροδιάδρομο.

11:40’: Λήξη συναγερμού. Πέρα από τα πλήγματα στα πλοία προκλήθηκαν 45 θάνατοι στρατιωτικού προσωπικού και 21 αμάχων. Τρία Stuka και ένα Ju 88 έχουν καταρριφθεί. Tο απόγευμα ακολουθεί δεύτερη σφοδρή επιδρομή από 46 αεροσκάφη με καταστροφικά αποτελέσματα στους προβλήτες του Grand Harbor.

Τον Απρίλιο καταγράφηκαν συνολικά 283 επιδρομές στη Μάλτα και υπολογίζεται ότι 6700 τόνοι βομβών ρίφθηκαν μόνο στο Grand Harbor. Όπως ήταν αναμενόμενο η Μάλτα έπαψε να λειτουργεί ως ναυτική βάση και όλα τα πλοία διατάχθηκαν να κατευθυνθούν στο Γιβραλτάρ ή στην Αλεξάνδρεια. Τα υποβρύχια του 10^ου Στολίσκου απέπλευσαν για την Αλεξάνδρεια με τις γερμανικές νάρκες γύρω από το λιμάνι να ολοκληρώνουν το καταστροφικό έργο προκαλώντας τη βύθιση του HMS Urge στις 27 Απριλίου. Για την εκκένωση του προσωπικού οργανώθηκαν αποστολές υποβρυχίων, εκ των οποίων μία ανέλαβε το ελληνικό Τρίτων μεταφέροντας 18 άτομα του πληρώματος του Γλαύκου. Δυστυχώς στις 8 Μάϊου το υποβρύχιο HMS Olympus, που μετέφερε μεγάλο μέρος των πληρωμάτων των HMS P36/P39/Pandora, προσέκρουσε σε νάρκη ανοιχτά του λιμανιού και βυθίστηκε με μόλις εννέα επιζώντες από τους 98 επιβαίνοντες.

Η Μάλτα κράτησε. Με επιμονή, οι Βρετανοί κατόρθωσαν από τον Μάιο να ενισχύουν την αεροπορική δύναμη του νησιού με αεροσκάφη που μεταφέρονταν με αεροπλανοφόρα, ενώ δύο νηοπομπές τον Ιούλιο (Harpoon) και τον Αύγουστο (Pedestral), περνώντας δια πυρός και σιδήρου, έδωσαν ζωή στους κατοίκους και στη ναυτική βάση που λειτούργησε ξανά. Μέχρι το τέλος του πολέμου το νησί δέχθηκε περί τις 3000 αεροπορικές επιδρομές. Έτσι, η Μάλτα δικαίως απέκτησε τον τίτλο του «πιο βομβαρδισμένου μέρους της Γης» που της απέδωσε ο Τσώρτσιλ λαμβάνοντας τον Σταυρό του Γεωργίου στις 15 Απριλίου του 1942 ο οποίος έκτοτε κοσμεί τη σημαία του κράτους της Μάλτας.

Όσον αφορά στον Γλαύκο, το ναυάγιο παρέμεινε στη θέση του σε βάθος 12 μέτρων περιορίζοντας την πρόσβαση στη μόνιμη δεξαμενή Νο3 όπου πλέον ήταν εφικτή η πρόσβαση σε πλοία μεγέθους μέχρι αντιτορπιλικού τύπου Hunt. Μεταξύ Αυγούστου – Δεκεμβρίου 1943 το ναυάγιο τεμαχίστηκε σε πέντε κομμάτια των 150 τόνων τα οποία τον Μάιο του 1944 μετακινήθηκαν από το σκάφος υποβρύχιων περισυλλογών (salvager) HMS Dispenser σε απόμερα αβαθή μέρη. H τελική ανέλκυση και διάλυση των τεμαχίων έλαβε χώρα μεταξύ 1951-1952 πάνω στην παλαιά πλωτή δεξαμενή AFD-8 η οποία με το πέρας οδηγήθηκε επίσης για διάλυση.

Τα οστά του Αντιπλοιάρχου (μετά θάνατον προαγωγή) Αρσλάνογλου και του Υποπλοιάρχου (μετά θάνατον προαγωγή) Κωστάκου μεταφέρθηκαν στην Ελλάδα στις 1 Αυγούστου 1946 με το αντιτορπιλικό Άστιγξ. Ό,τι απέμεινε από τον Γλαύκο είναι η ζωντανή του ανάμνηση και η σημαία του η οποία διασώθηκε και εκτίθεται σήμερα στο γραφείο του Διοικητή Υποβρυχίων.

Πηγές:

• ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΑΝΤΙΝΑΥΑΡΧΟΥ (ΕΑ) Α. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ ΠΝ
• ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ Κ. ΠΛΑΤΩΝΑ ΑΛΕΞΙΑΔΗ
• ΚΑΒΒΑΔΙΑΣ Ε.: Ο ΝΑΥΤΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΥ 1940 ΟΠΩΣ ΤΟΝ ΕΖΗΣΑ
• ΜΑΣΟΥΡΑΣ Τ.-ΚΑΤΩΠΟΔΗΣ Θ.: ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΥΠΟΒΡΥΧΙΑ ΤΟΜΟΣ Ι
• ΥΙΝ: ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΠΟΛΕΜΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ
• ADMIRALTY WAR DIARY SUMMARIES
• TESAPSIDES B.: ALLIED SUBMARINE OPERATIONS IN GREECE DURING WORLD WAR II 1941-1944
• WINGATE J.: THE FIGHTING TENTH: THE TENTH SUBMARINE FLOTILLA AND SIEGE OF MALTA
• CLAYTON T.: SEA WOLVES: THE EXTRAORDINARY STORY OF BRITAIN’S WW2 SUBMARINES
• MASTERS D.: EPICS OF SALVAGE: WARTIME FEATS OF THE MARINE SALVAGE MEN IN WORLD WAR II.
• WILLIAMSON: MALTA BESIEGED, 1940–1942: SECOND WORLD WAR
• TURNER J.F.: PERISCOPE PATROL: THE SAGA OF THE MALTA FORCE SUBMARINES
• WEAL J.: JUNKERS JU 87 STUKAGESCHWADER OF NORTH AFRICA AND THE MEDITERRANEAN
• WEAL J.: JUNKERS JU 88 KAMPFGESCHWADER IN NORTH AFRICA AND THE MEDITERRANEAN
• BEKKER C.: THE LUFTWAFFE WAR DIARIES
• WARSHIP INTERNATIONAL T.4 1998
• HTTP://LUFTWAFFE-ZUR-SEE.DE/
• HTTPS://WWW.FORUM-MARINEARCHIV.DE/
• HTTPS://MALTAGC70.WORDPRESS.COM/
• HTTPS://EN.WIKIPEDIA.ORG/WIKI/SIEGE_OF_MALTA_(WORLD_WAR_II)