Η Ίδρυση του Σώματος Αξιωματικών Πληρωμάτων του Στόλου. Με αφορμή μια παλιά φωτογραφία και τη συμπλήρωση 100 χρόνων από τη δημιουργία του

Γράφει ο Λεωνίδας Τσιαντούλας, Αντιπρόεδρος του Ελληνικού Ινστιτούτου Ναυτικής Ιστορίας (ΕΛ.Ι.Ν.ΙΣ.)

Το άρθρο πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό “Ναυτική Επιθεώρηση” (τεύχος 620, Ιούνιος – Αύγουστος 2022)

Μια από τις δράσεις του Ελληνικού Ινστιτούτου Ναυτικής Ιστορίας (ΕΛ.Ι.Ν.ΙΣ.) είναι η τεκμηρίωση παλαιών φωτογραφιών με ναυτικό περιεχόμενο, προκειμένου να εξαχθούν από αυτές χρήσιμα ιστορικά συμπεράσματα. Οι φωτογραφίες αυτές προέρχονται είτε από έρευνα μας σε αρχειακούς οργανισμούς, είτε από διάθεση τους από ιδιώτες που τις κατέχουν ως οικογενειακά κειμήλια. Όταν το υλικό αυτό μας παραχωρείται στην πρωτότυπη μορφή του, μετά το πέρας της τεκμηρίωσης και την δημοσιοποίηση των αποτελεσμάτων παραδίδεται από το ΕΛ.Ι.Ν.ΙΣ. στον εκάστοτε καταλληλότερο αρχειακό φορέα προς φύλαξη.  

Με αυτό τον τρόπο λοιπόν, περιήλθε στο ΕΛ.Ι.Ν.ΙΣ. σε ηλεκτρονική μορφή μια παλαιά φωτογραφία που απεικόνιζε έναν αξιωματικό βαθμού υποπλοιάρχου. Η φωτογραφία απεστάλη από τον δισέγγονό του με το αίτημα της παροχής στοιχείων πέρα από αυτά που ήδη γνώριζε και που ήταν τα ακόλουθα: Το εικονιζόμενο άτομο ονομαζόταν Ευάγγελος Χατζηβασιλείου του Νικολάου, με έτος γεννήσεως μεταξύ 1880 και 1890. Υπηρέτησε ως υπαξιωματικός στο Βασιλικό Ναυτικό με την ειδικότητα του τορπιλομηχανικού. Μάλιστα, έλαβε μέρος στους Βαλκανικούς Πολέμους, στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και στη Μικρασιατική Εκστρατεία. Τιμήθηκε με Μετάλλιο Α’ και Β’ Βαλκανικού Πολέμου, καθώς και με Διασυμμαχικό Μετάλλιο της Νίκης του Α’ Π.Π. Τα μετάλλιά του , που εικονίζονται στη φωτογραφία, είναι στην κατοχή της οικογένειας αλλά όχι το ξίφος.

Ανέλαβα από πλευράς ΕΛ.Ι.Ν.ΙΣ. να διερευνήσω την υπόθεση. Η πρώτη διαπίστωση μου, κοιτώντας τη φωτογραφία, ήταν ότι από το εθνόσημο του πηλικίου λείπει το στέμμα. Επομένως η λήψη της φωτογραφίας τοποθετείται κατά πάσα πιθανότητα στην περίοδο της β’ Ελληνικής Δημοκρατίας (1924-1935). Η δεύτερη διαπίστωση μου ήταν ότι η στολή αυτή (θερινή με μαύρο χιτώνιο) δεν προβλεπόταν να συνοδεύεται από ξίφος, ούτε από “κρεμαστά μετάλλια” (διάσημα), όπως συνέβαινε στην συγκεκριμένη φωτογραφία. 

Η αναζήτησή περισσότερων πληροφοριών ξεκίνησε από την Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού όπου φυλάσσεται η πλειονότητα των παλαιών Ατομικών Φακέλων Αξιωματικών. Όμως δεν ανευρέθη τίποτα εκεί, οπότε απευθύνθηκα στο Γενικό Επιτελείο Ναυτικού όπου με έκπληξη διαπίστωσα ότι ο Ευάγγελος Χατζηβασιλείου του Νικολάου δεν ήταν καν εγγεγραμμένος στα Μητρώα Αξιωματικών! Επιπρόσθετα, από τον δισέγγονό του πληροφορήθηκα ότι σε παλαιότερη επικοινωνία του με τη Διεύθυνση Στρατολογίας του ΓΕΕΘΑ τον είχαν ενημερώσει ότι υπήρχαν καταγραφές για τον Ευάγγελο Χατζηβασιλείου ως υπαξιωματικό από το 1906 ως το 1920, με καταληκτικό βαθμό αποστρατείας εκείνον του αρχικελευστού.

Για να σχηματίσω εικόνα για την σταδιοδρομική εξέλιξη του εικονιζόμενου αναζήτησα το νομικό καθεστώς σχετικά με τη δυνατότητα σταδιοδρομικής εξέλιξης των Υπαξιωματικών σε Αξιωματικούς την περίοδο της υπηρεσίας του Χατζηβασιλείου στο Ναυτικό (Βασιλικό και Πολεμικό). Στην προσπάθεια αυτή είχα την πολύτιμη συνδρομή του αντιναυάρχου ΠΝ (ε.α.) Αναστασίου Δημητρακόπουλο και του αρχικελευστού ΠΝ (ε.α.) Ελευθέριου Σφακτού. Διαπίστωσα λοιπόν τα ακόλουθα:

Όταν κατετάγη ως ναυτόπαις (στα τέλη του 19ου αιώνα), το σταδιοδρομικό καθεστώς των υπαξιωματικών καθοριζόταν κατά βάση από τον Νόμο 1505 της 5ης Ιουνίου 1887 (π.ημ.)¹, ο οποίος προέβλεπε ως καταληκτικό βαθμό εκείνον του αρχικελευστού² . Αναλυτικότερα η βαθμολογική εξέλιξη των κατώτερων πληρωμάτων τότε ήταν η ακόλουθη: Οι ναυτόπαιδες κατατάσσονταν με γονική συγκατάθεση και μετά από υγειονομική επιλογή στην ηλικία των 15-17 ετών. Όταν συμπλήρωναν το 18ο έτος τους ονομάζονταν μαθητευόμενοι ναύτες και όταν συμπλήρωναν το 21ο ονομάζονταν ναύτες γ’ τάξεως. Μετά από συμπλήρωση 3 μηνών στο βαθμό και σχετικές εξετάσεις προάγονταν σε ναύτες β’ τάξεως και ακολούθως σε ναύτες α’ τάξεως. Όσοι γνώριζαν γραφή, ανάγνωση και αριθμητική, εφόσον είχαν παρακολουθήσει τα εκάστοτε απαιτούμενα σχολεία και πληρούσαν τον χρόνο προϋπηρεσίας, μπορούσαν να προαχθούν στους επόμενους βαθμούς που ήταν: δίοπος β’ και α΄τάξεως, υποκελευστής β’ και α΄τάξεως, κελευστής και αρχικελευστής. 

Ο Νόμος 3489 της 23ης Δεκεμβρίου 1909 (π. ημ.)³ επέφερε ένα αριθμό τροποποιήσεων στο σταδιοδρομικό καθεστώς των υπαξιωματικών. Η βασικότερη αλλαγή ήταν ότι ενοποίησε σε ένα βαθμό τους βαθμούς του διόπου α΄τάξεως και β’ τάξεως και υποκελευστού α’ και β’ τάξεως και προσέθεσε ένα νέο βαθμό, τον αρχικελευστή α’ τάξεως. Στο βαθμό αυτό μπορούσαν να προαχθούν όσοι είχαν συμπληρώσεί 5 έτη ως αρχικελευστές, εφόσον υπήρχε κενή θέση και μετά από θετική πρόταση του συμβουλίου προαγωγών και του Διευθυντού Ναυστάθμου. Στο στρατό ξηράς ο βαθμός αυτός αντιστοιχούσε με του Ανθυπασπιστού.

Όμως οι σημαντικότερες αλλαγές ήλθαν με τον Νόμο 2812 της 22ας Ιουνίου 1922 (π. ημ.)⁴ με τον οποίο συστάθηκε σώμα αξιωματικών προερχομένων από τους αρχικελευστές α΄ τάξης και τους εξομοιούμενους με αυτούς, ορισμένων ειδικοτήτων και επαγγελμάτων. Η επίσημη ονομασία τους ήταν “σώμα των αξιωματικών των πληρωμάτων του στόλου” και κάλυψαν τους τρεις πρώτους βαθμούς της ιεραρχίας των αξιωματικών (σημαιοφόροι, ανθυποπλοίαρχοι και υποπλοίαρχοι). Αυτή ήταν η πρώτη φορά που οι βαθμοί του αξιωματικού έγιναν διαθέσιμοι και σε υπαξιωματικούς.

Τέλος, με τον Νόμο 4411 της 3^ης Αυγούστου 1929⁵ γίνεται μια συνολική “τακτοποίηση” του σταδιοδρομικού καθεστώτος όλων των στελεχών του “κατά θάλασσα Στρατού”. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την περίπτωση μας είχε το ότι στο άρθρο 72 αυτού του Νόμου αναγράφεται, μεταξύ άλλων, ότι οι αρχικελευστές με 25ετή θαλάσσια υπηρεσία αποστρατευόμενοι λαμβάνουν τον βαθμό του υποπλοιάρχου. 

Ενώ λοιπόν η έρευνα μου ήταν σε εξέλιξη, από την οικογένεια του Ευάγγελου Χατζηβασιλείου εστάλη στο ΕΛ.Ι.Ν.ΙΣ. μια νέα πολύτιμη ανακάλυψη τους! Ένα απόκομμα της εφημερίδος ΣΚΡΙΠ με ημερομηνία 16/07/1924, όπου αναφερόταν, μεταξύ άλλων, ότι “δια Διατάγματος τίθεται εις αποστρατεία τη αιτήσει του  και δι΄αρχαιότητα υπηρεσίας ο αρχικελευστής τορπιλλομηχανικός α’ τάξεως Ευαγ. Χατζηβασιλείου” ^6.  Το απόκομμα αυτό ήταν το τελευταίο κομμάτι που συμπλήρωνε το παζλ. 

Από όλα τα παραπάνω προέκυψε ότι το Καλοκαίρι του 1924 ο αρχικελευστής α’ τάξεως Ευάγγελος Χατζηβασιλείου αποστρατευτηκε προαγόμενος σε υποπλοίαρχο, αφού είχε 25 έτη πραγματικής υπηρεσίας, με βάση ευεργετικό μέτρο που ίσχυε εκείνη την περίοδο και κωδικοποιήθηκε σε Νόμο λίγα χρόνια αργότερα. Η 25ετής πραγματική υπηρεσία του ξεκίνησε το 1899 οπότε πιθανότατα κατετάγη ως ναυτόπαις. Οι καταγραφές της Διεύθυνσης Στρατολογίας του ΓΕΕΘΑ αποτυπώνουν την απόκτηση βαθμού υπαξιωματικού (δίοπος β΄τάξεως το 1906) και την προαγωγή του στον “καταληκτικό” τότε βαθμό (αρχικελευστής α’ τάξεως το 1920).  Αυτού του είδους η λόγω αποστρατείας “λογιστική” προαγωγή του σε αξιωματικό είχε ως αποτέλεσμα να μην καταγραφεί ποτέ στα Μητρώα Αξιωματικών του ΓΕΝ και φυσικά να μη λάβει ξίφος αξιωματικού. Όπως όμως θα έκανε οποιοσδήποτε, φρόντισε να βγάλει μια όμορφη αναμνηστική φωτογραφία ως ενθύμιο της στρατιωτικής του σταδιοδρομίας, με δανεικό σακάκι και δανεικό ξίφος αλλά με τα ολόδικά του μετάλλια που υπερήφανα φέρει στο στήθος. 

H παραπάνω ιστορική τεκμηρίωση, που έτυχε και συνέπεσε με την συμπλήρωση 100 ετών από την ίδρυση του “σώματος των αξιωματικών πληρωμάτων του στόλου”, είναι μια από τις πολλές δραστηριότητες αυτού του είδους με τις οποίες δραστηριοποιείται το Ελληνικό Ινστιτούτο Ναυτικής Ιστορίας. Στο πνεύμα αυτό, προσκαλούμε όσους κατέχουν φωτογραφικό υλικό που αφορά την Ναυτική μας Ιστορία να το μοιραστούν μαζί μας ώστε να λύσουμε τυχόν αδιευκρίνιστα σημεία και να το προβάλουμε στο κοινό με τα  διαδικτυακά μας μέσα. Για περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να επισκεφθείτε την ιστοσελίδα μας: www.elinis.gr και η ηλεκτρονική διεύθυνση επικοινωνίας μας είναι info@elinis.gr.

Υποσημειώσεις:

1. “Περί οργανισμού των πληρωμάτων του στόλου” ΦΕΚ 139 / 1887 

2. Με μια μικρή εξαίρεση: Σύμφωνα με το άρθρο 31: “ Οι μάχιμοι αρχικελευσταί, οι επί διετία τουλάχιστον εκπληρώσαντες επί πολεμικών πλοίων τα καθήκοντα υπολόγου κελευστού, γίνονται δεκτοί τη προτάσει του κυβερνήτου των εις διαγωνισμόν δια τον βαθμό του ανθυποπλοίαρχου. Αλλά μία μόνον θέσις ανθυποπλοίαρχου κατ΄έτος δύναται να πληρωθεί εκ της τάξεως των αρχικελευστών…” 

3.  “Περί τροποποιήσεως διατάξεων των Νόμων ΑΦΕ’ περί οργανισμού των πληρωμάτων του στόλου και ΑΥστΗ’ περί της κατωτέρα εκπαιδεύσεως εν τω Πολεμικώ Ναυτικώ” ΦΕΚ 309 / 1909

4. “Περί συστάσεως Σώματος αξιωματικών τών πληρωμάτων τού Στόλου» (ΦΕΚ Α΄ 102/1922)

5. “Περί συγκροτήσεως, προελεύσεως, προαγωγής, στασιμότητος, αυτεπαγγέλτου αποστρατείας, απολύσεως, ορίου ηλικίας, τοποθετήσεως κ.λπ. των στελεχών του Π.Ν.» (ΦΕΚ Α΄ 374/1929).

6. Η ακρίβεια της ημερομηνίας δημοσίευσης ελέγχθηκε με έλεγχο και παραβολή των βαθμών που φέρουν όλοι οι αναφερόμενοι σε αυτό αξιωματικοί και συνάγεται ότι είναι μεταξύ 20-6-24 και 16-7-24.