«Αλέξανδρος»: Το πρώτο Ελληνικό πλοίο που ταξίδεψε στην Αμερική.

Του Παναγιώτη Κουλουμπή

Ψαριανό ‘ναι το καράβι και δε πασάρει…

Το “Αλέξανδρος” ηταν ένα μπρίκι 300 τόνων με δώδεκα κανόνια που ναυπηγήθηκε το 1818 σε ένα καρνάγιο, δεν ξέρουμε ακριβώς ποιο, στην Σύρο. Πλοιοκτήτης ήταν ο Νικολής Χατζή Αλεξανδρής, Ψαριανός που ο ίδιος το κυβέρνησε ως τον Ιούνιο του 1821.Είχε μήκος 27 πήχεις και συμφώνα με το Αρχεία της Ύδρας κόστισε 12.200 τάλληρα δίστηλα (73.200 γρόσια).
Ήταν κατασκευασμένο από ξύλο πεύκου. Πριν την Επανάσταση ταξίδευε ως εμπορικό. Ύστερα επειδή ο ίδιος πήρε διάφορα πολιτικά αξιώματα άφησε καπετάνιο τον γιο του Ιωάννη Χατζή Αλεξανδρή που τότε ήταν 24 χρόνων. Ακριβώς επειδή το «Αλέξανδρος» ήταν από τα πιο πλατιά, δυνατά, στερεά και γρήγορα Ψαριανά πλοία την εποχή του αγώνα μετατράπηκε σε πολεμικό και πήρε μέρος στις περισσότερες ναυτικές επιχειρήσεις του Αγώνα. Ακριβώς επειδή ηταν γρήγορα και μεγάλο χρησιμοποιήθηκε σε αποκλεισμούς ώστε να μαζεύει και να φυγαδεύει αγωνιστές και πρόσφυγες.Χρησιμοποιήθηκε σε ανιχνεύσεις ακριβώς επειδή ηταν γρήγορα και ξέφευγε εύκολα αλλά και μεταφορές στρατευμάτων. Ήταν ένα από τα πιο πολύτιμα πλοία των Ελλήνων την εποχή της επανάστασης.Έλαβε μέρος σε ένα μεγάλο αριθμό εκστρατειών (που δεν θα σας τις αναφέρω εδώ να μην σας κουράσω) αλλά αξίζει μια από γνωρίζεται ότι έλαβε μέρος σε κάθε μεγάλη στιγμή του ναυτικού πολέμου των Ελλήνων κατά των Τούρκων. Μερικές από αυτές που αξίζει να μνημονευθούν ιδιαίτερα είναι, ηταν όταν μετέφερε 500 Έλληνες στρατιώτες στην Αλυκή για να πάρουν μέρος στην μάχη στο Χαιδάρι (4 Αυγούστου 1826) και μετέφερε 860 γυναικόπαιδα σώζοντας τα από το φρούριο των Αθηνών στα Αμπελάκια(12 – 18 Αυγούστου 1826). 200 στρατιώτες με τον Ιωάννη Μαμούρη στην προσπάθεια να ενισχυθεί η Ακρόπολη, 500 στρατιώτες που μπήκαν στην Ακρόπολη και την απελευθέρωσαν. Και πολλές ακόμα. Προσέξτε πόσο κοντά είναι οι ημερομηνίες. Το «Αλέξανδρος» δεν σταματούσε σχεδόν ποτέ. Έπλεε τα Ελληνικά νερά αλώβητο και γρήγορο ασταμάτητα επιχειρώντας ηρωικά κάνοντας τον θρύλο ακόμα και στους Τούρκους.

Στον Πίνακα των δικαιούχων των Ψαρών το «Αλέξανδρος» έρχεται τρίτο σε ύψος απαιτήσεων ύστερα από το Λεωνίδας του Ναυάρχου Ν. Αποστόλη και τον Ηρακλή του Α. Γαννίστη. Λίγα χρόνια μετά την ίδρυση του Ελληνικού Κράτους ο Ιωάννης Χατζής Αλεξανδρής ταξίδεψε τρεις φορές με τον «Αλέξανδρο» στην Αμερική (1835 – 1838).
Ήταν το πρώτο πλοίο ΜΕ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΗΜΑΙΑ που έφτασε στις Ηνωμένες Πολιτείες.Μετά τον Φεβρουάριο του 1829 το ηρωικό καράβι γίνεται πάλι εμπορικό. Μετά τον θάνατο του πατέρα του το 1830 ο Ι. Χ. Αλεξανδρής το κληρονομεί και γίνεται καπετάνιος του.

Με την ίδρυση του Ελληνικού κράτους και με μια Ερμούπολη σε αναβρασμό εμπορικού πυρετού οι Συριανοί έμποροι και ιδιαίτερα ο Ι. Α Ράλλης σκεφτήκαν να κάνουν εξαγωγές Ελληνικών Συριανών προϊόντων στην Αμερική. Το ΜΟΝΑΔΙΚΟ καράβι που θα μπορούσε να κάνει ένα τέτοιο ταξίδι δεν ήταν άλλο από το «Αλέξανδρος» 

Το πρώτο του ταξίδι έγινε στις 4 Ιουνίου του 1835 όταν ο καράβι έφυγε από την Σύρο με ρότα την Αμερική με φορτίο κρασιά, λάδι, και κορινθιακή σταφίδα. Πέρασε το Γιβραλτάρ (όλα αυτά σύμφωνα με το ημερολόγιο του ) στις 30 Ιουνίου [προσέξτε ποσό γρήγορα ηταν για την εποχή εκείνη] και φτάνει στις 14 Αυγούστου στην Βοστώνη. 

Η άφιξη του «Αλέξανδρος στην Βοστώνη χαιρετίστηκε με ενθουσιασμό από Έλληνες και φιλέλληνες της Αμερικής γιατί ηταν το πρώτο πλοίο που έφτανε στην Αμερική μετά την ίδρυση του νέου Έλληνικού κράτους με την Ελληνική Εμπορική Σημαία. Μαζί στο πλοίο ταξίδευαν και πέντε Ελληνόπουλα που είχε στείλει η Αμερικανική Αποστολή των Αθηνών για σπουδές. Μένει εκεί 40 ήμερες κάνοντας εμπορικές συναλλαγές. Πουλάει όλο το εμπόρευμα και ξεκινά το ταξίδι της επιστροφής στις 23 Σεπτεμβρίου.

Ο Ι. Χ Αλεξανδρής με το «Αλέξανδρος» έκανε και δεύτερο ταξίδι αυτήν την φορά με επίσημο χαρακτήρα.Πήγαινε σαν επιτετραμμένος από την Ελληνική κυβέρνηση να συνάψει με την κυβέρνηση της Washington εμπορική συμφωνία να εισάγονται Ελληνικά κρασιά και αλλά προϊόντα στην Αμερική.Γυρίζει στην Σύρο τέλη Φεβρουαρίου. Έμελε να είναι δυστυχώς η μοιραία του επιστροφή.Ενώ γυρνώντας στην Σύρο ο καπετάνιος, το πλήρωμα και οι Συριανοί έμποροι ετοίμαζαν ένα τρίτο ταξίδι ακόμα πιο σημαντικό συνέβη το τραγικό.

Ήταν το βράδυ της 11 Ιανουαρίου του 1838 που μόλις είχε επιστρέψει από την Αμερική.Ενώ όλοι ήταν έξω για να διασκεδάσουν την επιστροφή και τις επιτυχίες του ένας ναύτης που είχε μείνει μέσα από απροσεξία του προκαλεί μια φωτιά. Ο άτυχος «Αλέξανδρος» ήταν φορτωμένος με εύφλεκτες ύλες (βαφές, ρετσίνι κ.α), προφανώς τα είχε φέρει για να τα ξεφορτώσει για τις ανάγκες της βυρσοδεψίας που εκείνη την εποχή άρχιζε να ανθεί στην Ερμούπολη. Το καράβι γρήγορα λαμπαδιάζει.Πάρα τον αγώνα που έκανε το λιμεναρχείο, το πλήρωμα που έτρεξε αλαφιασμένο στο λιμάνι εκεί που ηταν δεμένο, αλλά και το πλήρωμα ενός Αυστριακού Πλοίου αλλά και το πολεμικό πλοίο «Κίμβος» με τον Κωνσταντίνο Κανάρη αυτοπροσώπως, που έτυχε να βρίσκονται δεμένα παράπλευρα του, δεν μπόρεσαν να το σώσουν.

Ο Κανάρης δοκίμασε να το βουλιάξει με κανονιές για να μην μεταδοθεί η πυρκαγιά στα παράπλευρα δεμένα πλοία. Αλλά το «Αλέξανδρος» δεν ηταν απλό πλοίο. Είχε περάσει από την φωτιά της επανάστασης και δεν είχε ούτε γρατζουνιστεί. Τώρα θα βούλιαζε έτσι εύκολα με μερικές κανονιές; Το ηρωικό καράβι ρυμουλκήθηκε τελικά εμπρός στο λοιμοκαθαρτήριο και δυστυχώς κάηκε και βυθίστηκε εκεί. Ένα από τα καλύτερα πλοία που ταξίδευαν στις θάλασσες, ένα πλοίο ηρωικό και αβύθιστο, χάθηκε με μια απροσεξία. Η μήπως δεν ηταν απροσεξία; Δεν θα μάθουμε ποτέ.Η συνέχεια της ιστορίας είναι ακόμα πιο θλιβερή και μίζερη όπως όλα σε αυτήν την χώρα.Ακολούθησαν δίκες ανάμεσα στον Ι. Χ Αλεξανδρή και τον ασφαλιστή Λ. Ράλλη που δυστυχώς επειδή δεν έβγαζαν καμία άκρη κατέστρεψαν οικονομικά τον καπετάνιο και πλοιοκτήτη Ψαριανό. 

Αυτή είναι η ιστορία του ηρωικού καραβιού «Αλέξανδρος»,που ναυπηγήθηκε στα καρνάγια της Ερμούπολης στην ακμή της Ερμουπολίτικης ιστορίας. Πολέμησε με απίστευτο ηρωισμό και έγινε θρύλος. Ταξίδεψε στα πέρατα του κόσμου στην Αμερική μεταφέροντας την Ελληνική Σημαία και τα Ελληνικά και Συριανά προϊόντα για να καεί στο τέλος άδοξα μέσα στο ίδιο το λιμάνι λίγα μέτρα από εκεί που ναυπηγήθηκε.

Είχε πλήρωμα από 45 ως 60 ναύτες ανάλογα με τις επιχειρήσεις και τις αποστολές που έπαιρνε μέρος. Η ιεράρχηση του πληρώματος σύμφωνα με το ημερολόγιο του ήταν: οι Αξιωματικοί, Ο πλοίαρχος, ο αδελφός του πλοιάρχου, ο Β’ υποπλοίαρχος, ο γραμματέας, ο ναύκληρος, ο υπο-ναύκληρος και ο υπο-φροντιστης. Είχε τρεις τιμονιέρηδες, τέσσερις ναύτες πρώτης κλάσεως οχτώ δευτέρας, εικοσιένα τρίτης, δυο ναυτόπαιδα πρώτης κλάσης και δυο δευτέρας. Μάγειρα, τροφοδότη και άλλους. Ήταν ένα πλοίο που για την εποχή του είχε πλήρες πλήρωμα που ακόμα και σήμερα τέτοια πληρώματα δεν είναι πλήρη στα σύγχρονα πλοία. Ο Ι. Χ Αλεξανδρής αναφερόταν ως Πλοίαρχος, Κυβερνήτης, Διοικητής και Πλοιοκτήτης.

Λίγα λόγια για την ιστορία των Ψαρών και την σχέση τους με την Σύρο.
«Στων Ψαρών την ολόμαυρη ράχη
περπατώντας η Δόξα μονάχη
μελετά τα λαμπρά παλληκάρια
και στην κόμη στεφάνι φορεί
γινωμένο από λίγα χορτάρια
πούχαν μείνει στην έρημη γη»

Ο Διονύσιος Σολωμός, στο ποίημά του “Ύμνος εις την Ελευθερία” περιγράφει γλαφυρότατα την καταστροφή που στοίχισε τη ζωή σε 18.000 Ψαριανούς, από τις 30.000 που είχε το νησί. Δεκαοκτώ χιλιάδες, άλλοι θανατώθηκαν και άλλοι πουλήθηκαν ως σκλάβοι. Ήταν 20 Ιουνίου 1824. Το πρώτο πλοίο με Ψαριανούς πρόσφυγες που έφτασε στη Σύρο ήταν γεμάτο γυναικόπαιδα. Εγκαταστάθηκαν στην Ερμούπολη, στη συνοικία «Ψαριανά» γύρω από την εκκλησία της Κοίμησης. 

Δημιούργησαν τα πρώτα εργαστήρια επισκευής πλοίων τα οποία συντέλεσαν στην οικονομική ανάπτυξη της πόλης. Από τα δημοτολόγια του Δήμου Ερμούπολης φαίνεται ότι το 1824 ήταν εγκατεστημένες 274 οικογένειες Ψαριανών (δηλαδή περίπου 700-800 άτομα).
Η συμβολή των Ψαριανών στην ανάπτυξη της Συριανής ναυτιλίας και της Ερμούπολης γενικότερα ήταν μεγάλη. Μεγάλος ευεργέτης ο Θεόδωρος Χατζής Δημητρίου, ο οποίος άφησε με τη διαθήκη του 200 ισπανικά δίστηλα για την περάτωση της οικοδομής του Δημοτικού Νοσοκομείου. Επίσης ο πλοίαρχος Γ. Βαλέντης υπήρξε μεγάλος ευεργέτης του πτωχοκομείου, ο οποίος στη διαθήκη του άφησε το ποσό των 25.000 δρχ. για την ενίσχυσή του. Η χήρα του Δεσποινού Βαλέντη αλλά και ο Δομεστίνης και άλλοι Ψαριανοί, οι περισσότεροι εξ αυτών ναυτικοί, πλοίαρχοι αλλά και πλοιοκτήτες, συνέτειναν με τις δραστηριότητες τους στην αλματώδη ανάπτυξη της ναυτιλίας στη Σύρα.Οι Ψαριανοί ναυτικοί αρκετοί ορμώμενοι από την νέα τους πατρίδα την Ερμουπόλη έγιναν πασίγνωστοι οργώνοντας τις θάλασσες διασχίζοντας το Αιγαίο και την Μεσόγειο, φτάνοντας στις ακτές της Ευρώπης ακόμα και της Αμερικής.

Ψαρά: Eνα νησί που τα χρόνια πριν την επανάσταση του 1821, ήταν η τρίτη ναυτική δύναμη της Ελλάδας, μετά την Ύδρα και τις Σπέτσες, με ονομαστούς πυρπολητές όπως ο Παπανικολής, ο Κανάρης, ο Πιπίνος.Τα Ψαρά το ισχυρό αυτό προπύργιο απέναντι του Οθωμανικού στόλου και των Οθωμανών ήταν λόγω της γεωγραφικής της θέσης, των τολμηρών κατοίκων της και των συχνών αποβάσεων ο τρόμος των Οθωμανών και επέσυρε συνεχώς την οργή και εκδίκησή τους. Έτσι τον Ιούνιο του 1824 η Οθωμανική Κυβέρνηση αποφάσισε να στείλει κατά των Ψαρών τον Οθωμανικό στόλο, τον οποίο εφοδίασε με δέκα χιλιάδες στρατό προς αποβίβαση.

Παραμονές της 20ης Ιουνίου 1824 ο σουλτάνος στέλνει φιρμάνι προς τους Ψαριανούς να παραδώσουν το νησί, χωρίς πόλεμο, προσφέροντας εγγυήσεις για τη ζωή τους. Η απάντηση των Ψαριανών ήταν αρνητική. Ο Χοσρέφ πασάς έλαβε τότε εντολή από τον σουλτάνο να εξαφανίσει από προσώπου γης τα Ψαρά.Στις 19 Ιουνίου λοιπόν έφτασε ο Οθωμανικός στρατός απέναντι των Ψαρών. Η τουρκική αρμάδα αποτελούμενη από 28.000 άνδρες και με ναύαρχο τον Χορσέφ πασά επιτέθηκε στα Ψαρά.Μετά από δύο ημέρες έκανε απόβαση πίσω από την πόλη, στο πιο δύσβατο μέρος του νησιού. Μετά από αυτό, ο στόλος τέθηκε μπροστά στην πόλη. Οι Οθωμανοί σκορπίστηκαν ανενόχλητοι σε όλο το νησί και ήρθαν σε πόλεμο με τους κατοίκους, σφάζονταν ανηλεώς. Οι κάτοικοι του νησιού πολέμησαν όντως με μεγάλη καρτερία και απελπισία. Η πάλη ήταν τόσο φοβερή, που τα πτώματα των πεσόντων κάλυψαν το έδαφος. Οι Τούρκοι, ως πιο πολυάριθμοι υπερίσχυσαν, και κυρίευσαν την πόλη εκτός του φρουρίου, το οποίο αντιστεκόταν.

Παρά την ηρωική τους αντίσταση οι Ψαριανοί υποτάσσονται. Τα τουρκικά στρατεύματα φανατισμένα από την ηρωική αντίσταση που συνάντησαν και από τις μεγάλες απώλειες που είχαν ξεσπούν στον άμαχο πληθυσμό και αρχίζουν με μανία το έργο της σφαγής και της καταστροφής. Εκτυλίσσονται σκηνές τρόμου και φρίκης που δεν μπορεί να συλλάβει ανθρώπου νους.Ο πρόξενος της Ρωσίας Γεώργιος Κομνηνός, που είχε συγκεντρώσει στο σπίτι του πολλά γυναικόπαιδα, ύψωσε τη Ρώσικη σημαία με την ελπίδα να τα σώσει.

Οι Τούρκοι όμως δε τον σεβάστηκαν και χωρίς κανένα δισταγμό τον σκότωσαν. Και ενώ μέσα στην πόλη συνεχίζονταν η μάχη, πολλά Ψαριανά πλοία αναχωρούσαν με γυναικόπαιδα για τα νησιά των Κυκλάδων.

Τραγικότατη υπήρξε η μοίρα για όλους εκείνους τους Έλληνες που δεν κατόρθωσαν να φύγουν με τα πλοία και έπεσαν ζωντανοί στα χέρια Τούρκων. Όλοι αυτοί βρήκαν μαρτυρικό θάνατο. Γράφει σχετικά ο Γάλλος ναύαρχος Γκραβιέρ, ” . . . ελάχιστοι των κατοίκων εύρον θέσιν επί των πρώτων τούτων πλοίων˙ δια δε τους μη δυνηθέντας να καταλίπωσιν επί την ακτήν των Ψαρών, η θάλασσα δεν παρείχεν αυτοίς πλέον διέξοδον αλλά μόνον εκλογήν θανάτου”.

Τα Ψαρά, το απόρθητο φρούριο του Αιγαίου, που ήταν τότε προμαχώνας του Έθνους , έπεσε στα χέρια των Τούρκων. Και η πόλη των Ψαρών, που βρισκόταν μέχρι τότε σε μια αξιοζήλευτη κίνηση και εργασία, είχε τώρα μεταβληθεί σε καπνούς και ερείπια. (Γιάννης Καλτσάς, Αναφορά στην ιστορία των Ψαρών).

Ευχαριστίες: Νιώθω την υπέρτατη υποχρέωση να Ευχαριστήσω εκ βάθους καρδιάς για την πολύτιμη βοήθεια και προμήθεια σπάνιου υλικού την εξαιρετική Κυρία και φίλη μου Κυρία Αλίνα Παπαθανσοπούλου για την αμέριστη και μοναδική βοήθεια της που χωρίς αυτήν το άρθρο αυτό δεν θα είχε γραφτεί και αυτά τα σπάνια ιστορικά ντοκουμέντα θα είχαν μείνει ξεχασμένα στην λήθη του χρόνου.

Πηγές: Προσωπικές Ιστορικές έρευνες, Το Βιβλίο «Ο Αλέξανδρος Του Χατζή Αλεξανδρή της Συγγραφέως Κουλικουρδή Π. Γεωργία Στοιχειά από ομιλία της Ουρανία Πανταζίδου Π.Ν. Υποπλοίαρχος(ε.α.) στο ραδιόφωνο της Ι. Μ. Σύρου.

Παναγιώτης Κουλουμπής
Σύρος Ερμουπόλη 16/4/2016